Để tăng giá trị và hiệu quả của nông nghiệp, Đảng và Nhà nước đã có nhiều quyết sách quan tâm, đầu tư; trong đó, trọng tâm nhất vẫn là tái cơ cấu nền nông nghiệp gắn với việc cơ cấu lại nền kinh tế. Nhưng, tái cơ cấu nền kinh tế, với quá trình công nghiệp hóa lại chính là quá trình chuyển dịch từ nông nghiệp nông thôn sang công nghiệp; vẫn là trên gốc rễ và nền tảng của nông nghiệp.
Dù quy mô và giá trị sản xuất của doanh nghiệp nông nghiệp nhìn chung, không bằng các doanh nghiệp công nghiệp, nhưng sức lan tỏa lại rất lớn, ảnh hưởng đến hàng chục triệu hộ nông dân. Vì thế, nền nông nghiệp cần được xem là một cấu trúc kinh tế- xã hội, chứ không phải là ngành kinh tế đơn lẻ. Thực tiễn cũng đã khẳng định, đây là một ngành kinh tế bao trùm, đem lại thu nhập cho hàng chục triệu con người, chứ không phải một nhóm người.
Nhìn từ những tác động của dịch bệnh Covid-19 thời gian qua, có thể thấy rằng: Trong mọi biến cố của nền kinh tế, thì nông nghiệp đều phát huy vai trò “trụ đỡ”, bởi nhu cầu ăn uống, tiêu dùng sản phẩm nông nghiệp thì bối cảnh nào cũng cần. Sự thay đổi của ngành ảnh hưởng lớn đến việc làm, thu nhập, nâng cao mức sống về mọi mặt của hàng chục triệu nông dân và bộ mặt nông thôn.
Khẳng định vai trò “trụ đỡ”
Dẫn chứng qua từng con số, đủ thấy rằng, dù gặp rất nhiều khó khăn do làn sóng dịch Covid-19 thứ tư gây ra, nhưng nhiều chỉ tiêu sản xuất, kinh doanh của ngành Nông nghiệp vẫn đạt và vượt kế hoạch đề ra. Nông nghiệp tiếp tục khẳng định vai trò “trụ đỡ” của nền kinh tế, bảo đảm an ninh lương thực quốc gia. Ước cả năm, sản lượng lúa đạt khoảng 43,52 triệu tấn, tăng 1,7% so với năm 2020; sản lượng thịt hơi các loại đạt khoảng 5,67 triệu tấn, tăng 5,3%; sản lượng thủy sản đạt khoảng 8,6 triệu tấn, tăng 2,4%. Các mặt hàng nông, lâm, thủy sản tăng cả về số lượng và giá trị xuất khẩu. 9 tháng năm 2021, kim ngạch xuất khẩu nông lâm thủy sản ước đạt 35,5 tỷ USD, tăng 17,7% so với cùng kỳ năm 2020.
Theo Tổng cục Thống kê, giá trị gia tăng [VA] của ngành Nông nghiệp quý III tăng 1,04% so với quý III năm 2020. Lũy kế 9 tháng, tốc độ tăng trưởng VA của ngành Nông nghiệp đạt 2,74% và đóng góp 23,52% vào mức tăng chung của toàn nền kinh tế. Tổng kim ngạch xuất khẩu ngành Nông nghiệp dự ước cả năm 2021 đạt kế hoạch đề ra là 42,5 tỷ USD.
Dịch bệnh càn quét khiến cho việc sản xuất, kinh doanh của các ngành nghề bị gián đoạn nặng nề. Hàng ngàn nhà máy đóng cửa hoặc cắt giảm sản xuất, ngành Du lịch “đóng băng”… nhưng sản xuất nông nghiệp vẫn được duy trì. Nhờ thế mà, đã góp phần bảo đảm an ninh lương thực, kim ngạch xuất khẩu tăng trưởng, đời sống của hàng chục triệu người dân vẫn bảo đảm. Giữa bối cảnh dịch bệnh chao đảo, “phi nông bất ổn” chưa bao giờ lại là chân lý vững chắc đến như vậy.
Rồi hình ảnh, dòng người hồi hương thời gian qua cũng cho thấy nông nghiệp nông thôn chính là điểm tựa quan trọng cho lực lượng lao động gặp khó ở đô thị và khu công nghiệp. Lúc này, nông nghiệp, nông thôn chính là “bệ đỡ” về an sinh cho nông dân; giúp người lao động [xuất phát là nông dân] có thể ổn định cuộc sống và tâm lý trong lúc cuộc sống khó khăn. “Tam nông” [nông nghiệp, nông thôn, nông dân], vì thế mà đã thêm một lần được khẳng định về vai trò, vị trí quan trọng trong nền kinh tế, cũng như xã hội hiện nay.
Tận dụng các cơ hội để phát triển nhanh và bền vững
Dù tự hào là cường quốc xuất khẩu gạo, nhưng Việt Nam cũng là nước nhập khẩu các nguyên liệu phục vụ cho sản xuất nông nghiệp rất lớn. Ngoài ra, trình độ sản xuất nông nghiệp nước ta thấp so với thế giới, sản phẩm thô, chủ yếu gia công và phải nhập khẩu giống, phân bón, thức ăn gia súc, thuốc trừ sâu... Có một số ngành 80 - 90% nhập khẩu từ nước ngoài, nên giá trị gia tăng nông nghiệp không cao; thương hiệu, chất lượng, giá cả chưa cạnh tranh và chưa vào được phân khúc cao thị trường.
Để tăng hiệu quả, giá trị gia tăng của ngành Nông nghiệp thì sao? Theo các chuyên gia kinh tế, thì dư địa của ngành Nông nghiệp còn vô cùng lớn, có thể làm gia tăng giá trị tăng trưởng so với các ngành khác trong nội hàm nền kinh tế. Muốn làm được điều này, thì cần có giải pháp đột phá, tháo gỡ những khó khăn trong lĩnh vực nông nghiệp…
Việc tiếp tục thực hiện cơ cấu lại ngành Nông nghiệp theo hướng phát triển nông nghiệp bền vững, nâng cao chất lượng, giá trị gia tăng và khả năng cạnh tranh nông sản; bảo vệ môi trường, sinh thái; nâng cao thu nhập cho người dân ở khu vực nông thôn; bảo đảm an ninh lương thực và an ninh quốc phòng là rất quan trọng.
Gắn với đó, là đẩy mạnh phát triển nền nông nghiệp hiện đại, nông nghiệp sạch, nông nghiệp hữu cơ, gắn với phát triển công nghiệp chế biến nông sản, thích ứng với biến đổi khí hậu và kết nối bền vững với chuỗi giá trị nông sản toàn cầu. Bên cạnh đó, cần sớm chuyển đổi mô hình tăng trưởng, cơ cấu lại nông nghiệp trong giai đoạn sắp tới, chuyển đổi tư duy từ sản xuất nông nghiệp dựa trên mục tiêu tăng sản lượng, sang tư duy kinh tế với mục tiêu là tăng giá trị. Đặc biệt, phải thay đổi mô hình, chứ không phải thay đổi tỷ trọng của một ngành nông nghiệp khi đi theo sản lượng.
Phát biểu tại Kỳ họp thứ Hai, Quốc hội khóa XV vừa diễn ra mới đây, Bộ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu tư Nguyễn Chí Dũng nhấn mạnh: Để cơ cấu lại nền kinh tế giai đoạn 2021 - 2025, thì một trong những quan điểm lâu dài là tận dụng các cơ hội, các mô hình kinh doanh mới và giải quyết tốt các vấn đề chiến lược, để phát triển nhanh và bền vững. Cơ cấu lại nền kinh tế, phải được coi là nhiệm vụ trọng tâm, xuyên suốt, được thực hiện đồng bộ, giữa các ngành, lĩnh vực, giữa Trung ương với địa phương, là bước đi cần thiết để đổi mới mô hình tăng trưởng theo hướng dựa nhiều hơn vào khoa học - công nghệ, đổi mới sáng tạo.
Nông nghiệp Việt Nam “biến nguy thành cơ…”
Phát triển "nông nghiệp sinh thái, nông thôn hiện đại, nông dân văn minh"
TS. Đặng Kim Sơn, nguyên Viện trưởng Viện Chính sách NN&PTNT
Đây là quan điểm TS. Đặng Kim Sơn, nguyên Viện trưởng Viện Chính sách NN&PTNT, đưa ra xung quanh câu chuyện về phát triển nông nghiệp trong thời gian tới.
Xin ông đánh giá những mặt được và những hạn chế của việc phát triển kinh tế nông nghiệp trong thời gian qua?
TS. Đặng Kim Sơn: Từ những nửa cuối những năm 1980 – thời kỳ bắt đầu đổi mới đến nay, nông nghiệp nước ta đã có nhiều thành tựu. Nhưng theo tôi thành tựu rực rỡ nhất chính là không những trở thành mảng xuất khẩu quan trọng, nông nghiệp đã góp phần ổn định kinh tế vĩ mô và tạo nền tảng cho kinh tế Việt Nam phát triển vững chắc hơn.
Nông thôn đến nay đã thay đổi cơ bản, khoảng cách nông thôn và đô thị được thu hẹp hơn. Nông nghiệp và kinh tế nông thôn góp phần ổn định xã hội, bảo vệ tài nguyên môi trường và giảm nhẹ thiên tai, giữ vững an ninh quốc phòng.
Tuy nhiên chúng ta cũng phải nhìn thẳng vào sự thật là từ những năm 2008 đến nay, dù các Hội nghị Trung ương V, VI đã chỉ ra nhiều khuyết điểm trong phát triển nông nghiệp nhưng đến nay vẫn chưa khắc phục được.
Những yếu kém điển hình như tăng tường không bền vững, ứng dụng khoa học công nghệ còn yếu, nguồn lực con người chưa phát huy được, lực lượng sản xuất chính vẫn là các nông hộ nhỏ. Cùng với đó, cơ cấu kinh tế phi nông nghiệp ở nông thôn vẫn chuyển biến chậm, môi trường vẫn ô nhiễm, ứng phó với thiên tai còn nhiều thách thức.
Vấn đề đáng chú ý nhất là nông dân. Dù các nghị quyết của Trung ương đã đặt những vấn đề lớn như xây dựng nông thôn mới, tái cơ cấu nông nghiệp nhưng lại chưa có đề án cụ thể nào tập trung cho nông dân. Nghị quyết số 26 năm 2008 về nông nghiệp-nông dân-nông thôn đã xác định nông dân là chủ thể của quá trình phát triển, nhưng thực tế đội ngũ này chưa được phát triển như mong đợi.
Vậy theo ông, để phát triển được nền nông nghiệp hiện đại trong tương lai, cần có sự thay đổi gì với hiện trạng?
TS. Đặng Kim Sơn: Gần đây mọi người hay nói về nông nghiệp đa giá trị, nông nghiệp bền vững, nông nghiệp hữu cơ, nông nghiệp công nghệ cao... Nhưng tôi cho rằng vấn đề tiên quyết vẫn là nông dân. Công nghiệp hóa, hiện đại hóa cũng cần đến nông dân.
Do đó trên hết, cần thay đổi tư duy về vấn đề "tam nông" vì đó không chỉ là trụ đỡ, là lá chắn cho phát triển bền vững mà còn phải là động lực kinh tế để phát huy được lợi thế của đất nước.
Nếu xác định được nông nghiệp là lợi thế chính của đất nước thì các đối tượng khác phải dựa vào ưu thế đó để phát triển. Tất cả các vấn đề từ vật tư đầu vào, máy móc, vốn, công nghệ, đào tạo nhân lực, logistics… phải cung cấp và ưu tiên cho nông nghiệp. Từ nó nông nghiệp mới phát huy được vai trò lợi thế của mình để các ngành khác dựa vào.
Riêng về vấn đề nông dân, phải đặt nông dân làm đầu, lấy nông dân làm gốc và là chủ thể của sự phát triển để họ làm chủ quá trình làm chủ của cả nông nghiệp và nông thôn. Chủ thể phải là người quản lý, quyết định và cung cấp dịch vụ công chứ không chỉ "dân biết, dân làm, dân kiểm tra" như hiện nay… Rồi phải đổi mới hợp tác xã và Hội Nông dân.
Khảo nghiệm phun thuốc báo vệ thực vật bằng thiết bị bay không người lái cho lúa tại Tiền Giang năm 2020 - Ảnh: Croplife Việt Nam
Ông có thể nói rõ hơn việc phát huy vai trò chủ thể của nông dân để phát huy được nội lực của ngành nông nghiệp hiện nay?
TS. Đặng Kim Sơn: Chúng ta có thể thấy hiện vai trò của Hội Nông dân hay các hợp tác xã vẫn còn khá một chiều, là đơn vị vận động, thụ hưởng chính sách mà chưa có quyền quyết định nhiều về kinh tế. Ở nhiều quốc gia gần chúng ta như Hàn Quốc, Nhật Bản, các tổ chức này phát huy vai trò cộng đồng rất tốt, thậm chí họ có những tổ chức tài chính riêng như ngân hàng để cho hội viên vay ưu đãi làm nông nghiệp, họ chủ động kiểm soát nguồn vật tư đầu vào, và quan trọng là làm chủ cả khâu tiêu thụ nông sản.
Một điểm khác nữa là nếu muốn xây dựng tổ chức này thiết thực, ngoài những cơ chế, chính sách phát triển thì nhân sự lãnh đạo phải người là từ các cấp hội nông dân ở dưới bầu lên. Người lãnh đạo hội nông dân sẽ nhận lương từ chính các hội viên, đại diện cho quyền lợi của nông dân và thực hiện mọi chính sách để người nông dân được phát triển và đảm bảo tối đa lợi ích kinh tế.
Tôi xin nhấn mạnh việc tại sao phải thay đổi tư duy này?
Giai đoạn phát triển rất thành công như vừa qua bộc rõ thế mạnh cũng như hạn chế của ngành nông nghiệp. Chúng ta thấy rằng nếu các địa phương chỉ lo phát triển khu công nghiệp hay các thành phố lớn thì việc di dân ồ ạt có thể tạo ra việc làm cho lao động về kinh tế nhưng không thúc đẩy đô thị hóa về xã hội và môi trường. Trong tương lai không xa, sẽ có hàng chục triệu lao động nông nghiệp sang phi nông nghiệp và cư dân nông thôn chuyển thành thị dân. Mức độ thành công và vững bền của biến đổi vĩ đại này hoàn toàn tùy thuộc vào quá trình "lột xác" của con người và tài nguyên nông thôn.
Chỉ có đổi mới tư duy, đổi mới thể chế mới giúp sự đảm bảo cho quá trình tiến hóa này đúng hướng và thành công.
Quan điểm của ông về việc xây dựng nông nghiệp sinh thái, nông thôn hiện đại và nông dân văn minh như thế nào?
TS. Đặng Kim Sơn: Theo tôi nông nghiệp sinh thái là một nền nông nghiệp xanh về số lượng và cả môi trường, giảm sức ép tối đa cho môi trường và chuyển từ số lượng sang chất lượng. Điều này cũng tạo ra sự đặc biệt của sản phẩm nông nghiệp Việt, thể hiện trách nhiệm với người tiêu dùng và cả với thế hệ tương lai.
Với nông thôn hiện đại thì trước tiên, thu nhập của người nông dân phải tiệm cận với người dân ở đô thị.
Còn nông dân văn minh thì người nông dân phải có mọi cơ hội phát triển kinh tế-xã hội và đóng góp tích cực vào quá trình này. Người nông dân muốn văn minh thì cũng phải có tri thức, có mức sống tương đương với cư dân cả nước và đô thị.
Tuy nhiên, tôi cho rằng quan trọng nhất vẫn là xác định rõ vai trò ngành nông nghiệp không chỉ là trụ đỡ mà phải là lợi thế chiến lược của đất nước. Phải hình thành nền kinh tế tổng hợp đủ sức tạo ra sự phát triển kinh tế xã hội trong điều kiện mới. Cư dân nông thôn phải trở thành trung tâm và chủ thể của quá trình phát triển.
60-70% nông dân phải tiếp cận với tài nguyên, thị trường và kiến thức để tạo động lực và cơ hội phát triển, đủ sức cầm lái điều hành quá trình thay đổi. Khởi nghiệp cần bắt đầu từ chính nông dân, nông thôn phải mãi mãi là nền tảng văn hóa, môi trường, kinh tế, quốc phòng vững chắc của đất nước.
Xin cảm ơn những chia sẻ của Tiến sĩ!
Đỗ Hương [thực hiện]