Tài liệu "Phương pháp luận nghiên cứu văn học" có mã là 456346, file định dạng doc, có 13 trang, dung lượng file 142 kb. Tài liệu thuộc chuyên mục: Tài liệu phổ thông > Ngữ văn > Ngữ Văn Tham Khảo. Tài liệu thuộc loại Đồng
Nội dung Phương pháp luận nghiên cứu văn học
Trước khi tải bạn có thể xem qua phần preview bên dưới. Hệ thống tự động lấy ngẫu nhiên 20% các trang trong tài liệu Phương pháp luận nghiên cứu văn học để tạo dạng ảnh để hiện thị ra. Ảnh hiển thị dưới dạng slide nên bạn thực hiện chuyển slide để xem hết các trang.
Bạn lưu ý là do hiển thị ngẫu nhiên nên có thể thấy ngắt quãng một số trang, nhưng trong nội dung file tải về sẽ đầy đủ 13 trang. Chúng tôi khuyễn khích bạn nên xem kỹ phần preview này để chắc chắn đây là tài liệu bạn cần tải.
Xem preview Phương pháp luận nghiên cứu văn học
Nếu bạn đang xem trên máy tính thì bạn có thể click vào phần ảnh nhỏ phía bên dưới hoặc cũng có thể click vào mũi bên sang trái, sang phải để chuyển nội dung slide.Nếu sử dụng điện thoại thì bạn chỉ việc dùng ngón tay gạt sang trái, sang phải để chuyển nội dung slide.
Tóm tắt nội dung tài liệu
- Đại học Quốc gia Hà Nội Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Khoa Văn học ĐỀ CƯƠNG MÔN HỌC PHƯƠNG PHÁP LUẬN NGHIÊN CỨU VĂN HỌC [Methodology of Literary Study] 1. Thông tin về giảng viên Họ và tên: Đoàn Đức Phương Chức danh, học hàm, học vị: PGS. TS Thời gian, địa điểm làm việc: Sẽ thông báo vào buổi đầu tiên của môn học Địa chỉ liên hệ: 04 5650229 – 0912 038719 E-mail: Các hướng nghiên cứu chính: - Lý luận văn học - Phương pháp nghiên cứu và giảng dạy văn học - Xã hội học nghệ thuật 2. Thông tin chung về môn học - Tên môn học: Phương pháp luận nghiên cứu văn học - Mã môn học: LIT 6004 - Số tín chỉ: 2 - Môn học: Bắt buộc - Địa chỉ khoa phụ trách môn học: Khoa Văn học, ĐHKHXH&NV, 336 Nguyễn Trãi, Thanh Xuân, Hà Nội. 3. Mục tiêu của môn học - Mục tiêu kiến thức: Cung cấp những kiến thức cơ bản về phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu văn học, những vấn đề lý thuyết, những thao tác thực hành, cho học viên cao học và NCS.
- - Mục tiêu kỹ năng: Nắm vững và ứng dụng thành thạo các phương pháp nghiên cứu vào những trường hợp cụ thể trong thực tiễn nghiên cứu văn học. 4. Tóm tắt nội dung môn học Môn học này trang bị cho học viên những kiến thức cơ bản về phương pháp luận nghiên cứu văn học: lịch sử hình thành, các trường phái, các khái niệm chính; đồng thời giúp học viên đi sâu vào hệ thống các phương pháp, các thao tác, các kỹ năng cần thiết để thực hiện văn bản nghiên cứu văn học. Nội dung môn học gồm ba vấn đề lớn. Một là khái lược về phương pháp luận nghiên cứu văn học: từ phương pháp đến phương pháp luận nghiên cứu văn học; phương pháp luận nghiên cứu văn học và lý luận văn học; phân loại các phương pháp nghiên cứu văn học. Hai là các phương pháp nghiên cứu văn học: các phương pháp nghiên cứu chung; các phương pháp nghiên cứu chỉnh thể văn học [trào lưu, tác giả, tác phẩm, nhân vật]. Ba là một số phương pháp tổ chức, thực hiện công trình nghiên cứu văn học: tổ chức thực hiện theo loại hình công trình nghiên cứu văn học [công trình nghiên cứu văn học trong nhà trường, công trình nghiên cứu văn học phổ biến xã hội]; các thủ pháp, kỹ thuật nghiên cứu văn học. Môn học cũng đề cập đến tình hình nghiên cứu văn học hiện nay, gợi mở các xu hướng và triển vọng nghiên cứu văn học ở Việt Nam hiện nay.
- 5. Nội dung môn học, hình thức tổ chức dạy và học Hình thức tổ chức dạy và học Lên lớp Thực Tự Nội dung hành, học, điền tự Lý Bài Thảo dã nghiên thuyết tập luận cứu Tổng 17 2 1 10 30 Chương 1. Đại cương về phương pháp 4 1 2 7 luận nghiên cứu văn học 1.1. Các khái niệm cơ sở 1.1.1. Khái niệm “phương pháp”, “phương pháp luận” 1.1.2. Khái niệm “phương pháp nghiên cứu khoa học” “phương pháp luận nghiên cứu khoa học” 1.1.3. Khái niệm “phương pháp nghiên cứu văn học”, “phương pháp luận nghiên cứu văn học” 1.2. Phương pháp luận nghiên cứu văn học và lý luận văn học 1.2.1. Phương pháp luận nghiên cứu văn học trong lý luận văn học 1.2.2. Quan hệ qua lại giữa phương pháp luận nghiên cứu văn học và lý luận văn học 1.3. Phân loại các phương pháp nghiên cứu văn học 1.3.1. Nhóm các phương pháp cận cảnh 1.3.2. Nhóm các phương pháp tổng quan 1.3.3. Nhóm các phương pháp trung dung Chương 2. Các phương pháp nghiên 7 1 3 13 cứu văn học 2.1. Các phương pháp nghiên cứu chung 2.1.1. Phương pháp thực chứng 2.1.2. Phương pháp hình thức 2.1.3. Phương pháp hiện tượng học 2.1.4. Phương pháp ký hiệu học 2.1.5. Phương pháp cấu trúc 2.1.6. Phương pháp trực giác 2.1.7. Phương pháp tâm lý học
- Hình thức tổ chức dạy và học Tổng Lên lớp Thực Tự Nội dung Lý Bài Thảo hành, học, thuyết tập luận điền tự dã nghiên cứu 2.1.8. Phương pháp giải thích học 2.1.9. Phương pháp xã hội học 2.1.10. Phương pháp tiểu sử 2.1.11. Phương pháp lịch sử - xã hội 2.1.12. Phương pháp so sánh 2.1.13. Phương pháp mỹ học 2.1.14. Phương pháp loại hình 2.1.15. Phương pháp hệ thống 2.1.16. Phương pháp thi pháp học 2.2. Các phương pháp nghiên cứu chỉnh thể văn học 2.2.1. Phương pháp nghiên cứu trào lưu văn học 2.2.2. Phương pháp nghiên cứu tác giả văn học 2.2.3. Phương pháp nghiên cứu tác phẩm văn học 2.2.4. Phương pháp nghiên cứu nhân vật văn học 4 1 3 8 Chương 3. Tổ chức, thực hiện bài nghiên cứu văn học 3.1. Tổ chức cấu trúc theo loại hình công trình nghiên cứu văn học 3.1.1. Công trình nghiên cứu văn học trong nhà trường [báo cáo khoa học; niên luận; khóa luận; luận văn; luận án] 3.1.2. Công trình nghiên cứu văn học phổ biến xã hội [bài đăng báo, tạp chí; sách biên soạn chung nhiều tác giả; chuyên luận của một tác giả]
- Hình thức tổ chức dạy và học Tổng Lên lớp Thực Tự Nội dung Lý Bài Thảo hành, học, thuyết tập luận điền tự dã nghiên cứu 3.2. Các thủ pháp, kỹ thuật nghiên cứu văn học 3.2.1. Tổ chức, đặt tên các tiểu mục 3.2.2. Cấu tạo đoạn văn, chuyển đoạn 3.2.3. Chọn, phân tích dẫn chứng 3.2.4. Kỹ năng lập luận 3.2.5. Ngôn ngữ nghiên cứu văn học 3.2.6. Vận dụng kỹ thuật, kỹ xảo của các ngành khoa học, nghệ thuật khác * Vài nét về phương pháp nghiên cứu 2 2 văn học ở Việt Nam 6. Học liệu 6.1. Giáo trình môn học 6.1.1. Nguyễn Văn Dân. Phương pháp luận nghiên cứu văn học. NXB Khoa học Xã hội, H, 2006. 6.1.2. Phương Lựu. Phương pháp luận nghiên cứu văn học. NXB Đại học Sư phạm, H, 2006. 6.2. Danh mục tài liệu tham khảo 6.2.1. Danh mục tài liệu tham khảo bắt buộc 6.2.1.1. G. N. Pospelop. Dẫn luận nghiên cứu văn học. NXB Giáo dục, H, 1980. 6.2.1.2. M. B. Khrapchenco. Những vấn đề lý luận và phương pháp luận nghiên cứu văn học. NXB Đại học Quốc gia, H, 2002. 6.2.1.3. Lại Nguyên Ân. Nghiên cứu và phê bình văn học. NXB Hội nhà văn, H, 2002. 6.2.1.4. Phương Lựu [chủ biên]. Lý luận văn học. NXB Giáo dục, H, 1996 6.2.2. Danh mục tài liệu tham khảo thêm 6.2.2.1. Arixtot. Nghệ thuật thơ ca. NXB Văn hóa Nghệ thuật, H, 1964. 6.2.2.2. Heghen. Mỹ học. NXB Văn học, H, 1999. 6.2.2.3. Lưu Hiệp. Văn tâm điêu long. NXB Văn học, H, 1999. 6.2.2.4. Phương Lựu. Mười trường phái lý luận phê bình văn học phương Tây hiện đại. NXB Giáo dục. Hà Nội. 1999.
- 7. Phương pháp, hình thức kiểm tra - đánh giá kết quả học tập môn học 7.2. Kiểm tra - đánh giá thường xuyên: *Hình thức: Kiểm tra tinh thần, thái độ học tập [đi học, chuẩn bị bài, nghe giảng, phát biểu ý kiến v.v…]. * Tỷ trọng: 10 %. 7.3. Kiểm tra - đánh giá định kì - Kiểm tra giữa kì: + Hình thức: Vấn đáp hoặc viết hoặc tiểu luận + Điểm: thang điểm 10. Tỷ trọng: 30%. - Thi hết môn học/ chuyên đề: + Hình thức: Vấn đáp hoặc viết hoặc tiểu luận + Điểm: thang điểm 10. Tỷ trọng: 60%. Phê duyệt của Chủ nhiệm khoa Chủ nhiệm bộ Người biên soạn Trường [Ký và ghi rõ họ tên] môn [Ký và ghi rõ họ tên] [Nếu điều hành theo chuyên ngành] [Ký và ghi rõ họ tên] PGS. TS Đoàn Đức Phương
Page 2
YOMEDIA
Đề cương môn học: Phương pháp luận nghiên cứu văn học với mục tiêu cung cấp những kiến thức cơ bản về phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu văn học, những vấn đề lý thuyết, những thao tác thực hành, cho học viên cao học và NCS;...
18-03-2016 315 29
Download
Giấy phép Mạng Xã Hội số: 670/GP-BTTTT cấp ngày 30/11/2015 Copyright © 2009-2019 TaiLieu.VN. All rights reserved.
Nói một cách đơn giản, phương pháp hình thức là phương pháp phân tích các khía cạnh hình thức nghệ thuật của tác phẩm văn học nghệ thuật để rút ra ý nghĩa thẩm mỹ của chúng. Nhưng thế nào là hình thức thì lại là một câu hỏi liên quan đến các lý thuyết mỹ học và đặc biệt là liên quan đến chủ nghĩa hình thức của phương Tây. Và cũng như đối với chủ nghĩa thực chứng, chúng ta cũng sẽ không tiếp nhận những quan điểm phương pháp luận lệch lạc về hình thức của chủ nghĩa hình thức, mà chỉ tiếp nhận những khía cạnh thuộc về phương pháp phân tích hình thức của chủ nghĩa này mà thôi. Nhưng trước hết, chúng ta hãy tìm hiểu xem hình thức và chủ nghĩa hình thức là gì.
Bạn đang xem: Phương pháp nghiên cứu văn học là gì
Khái niệm “hình thức” có rất nhiều nghĩa. Nghĩa chung nhất của nó theo định nghĩa của đa số các cuốn từ điển là hình dạng bên ngoài của sự vật; là một kiểu sắp xếp các bộ phận của một sự vật. Liên hệ với tác phẩm văn học, ta có thể nói rằng: hình thức tác phẩm văn học là cách sắp xếp các bộ phận có thể cảm giác và nhận thức được của tác phẩm để diễn đạt ý tưởng của tác giả.
Chủ nghĩa hình thức xuất hiện như là một phản ứng của chủ nghĩa khách quan chống lại chủ nghĩa chủ quan siêu hình và duy tâm trong mỹ học. Nó có gốc gác gần nhất là từ thế kỷ XVIII và đến đầu thế kỷ XX thì được nhiều người hưởng ứng, trong đó có chủ nghĩa hình thức Nga và trường phái hình thức Praha [Tiệp Khắc cũ]. Tuy nhiên, nếu nói sâu xa thì có thể cho rằng quan điểm triết học của Aristote về hình thức cũng là một nguồn gốc của chủ nghĩa hình thức. Aristote cho rằng hình thức chính là bản chất của sự vật. Chẳng hạn, theo ông, các viên gạch đơn lẻ không thể làm thành ngôi nhà, mà chính cái cách liên kết giữa các viên gạch mới là cái làm thành một ngôi nhà. Mà cái cách liên kết đó được ông gọi là hình thức. Các nhà hình thức chủ nghĩa sau này cũng gán cho hình thức của sự vật một vai trò chủ chốt, mang tính quyết định đối với ý nghĩa của sự vật.
Sang thế kỷ XIX và XX, chủ nghĩa hình thức của Herbart đã được nhiều người hưởng ứng như: Robert Zimmermann [1824 – 1898 ], Max Dessoir và Heinrich Wölfflin [Đức]; Étienne Souriau, Henri Focillon và Bernard Berenson [Pháp]; Lionello Venturi [Italia]; Clive Bell [Anh] ; Roman Jakobson [Mỹ gốc Nga] và Viktor Shklovskij [Nga]. Chủ nghĩa hình thức yêu cầu phải nghiên cứu các phương thức tồn tại của tác phẩm nghệ thuật [phương thức vật chất, phương thức cảm tính, phương thức thực tế và phương thức bí hiểm]. Max Dessoir kiên quyết khẳng định sự cần thiết phải nghiên cứu hình thức đối với tác phẩm nghệ thuật. Souriau chủ trương chỉ nghiên cứu cái hình thức thuần tuý tách rời mọi nội dung, ông coi hình thức là điểm đặc trưng của nghệ thuật. WolffTin xác định các phạm trù mỹ học của phương thức nghệ thuật nhìn nhận thế giới, đó là những cái được ông gọi là “các hình thức tạo dựng” của nghệ thuật, đặc biệt là của nghệ thuật tạo hình. Focillon thì ưu tiên việc nghiên cứu vấn đề phong cách; ông coi phong cách là một Phạm trù của tác phẩm nghệ thuật, cho rằng phong cách được triển khai trong giới hạn của một cuộc sống riêng theo quy luật nội tại đặc thù của từng lĩnh vực nghệ thuật. Như vậy, chủ nghĩa hình thức đã chuyển trọng tâm chú ý từ những vấn đề cấu trúc của đối tượng thẩm mỹ sang những vấn đề về sự biểu hiện. Berenson cho rằng người tiếp nhận nghệ thuật tạo hình chỉ chú ý đến hình thức và màu sắc, còn C.Bell thì đề xuất ý tưởng về một “hình thức biểu đạt” hay “hình thức biểu đạt nghĩa” Nghệ thuật trừu tượng của M.Brion [Nxb.Albin Michel, 1956] là một ví dụ thành công. Còn nói chung, việc tuyệt đối hoá khía cạnh hình thức sẽ hạn chế khả năng tiếp cận chân lý nghệ thuật. Chẳng hạn, nếu bức tranh vẽ theo phong cách biểu hiện chủ nghĩa mang tên Guernica của danh hoạ Picasso mà bị tước đi tên gọi cùng bối cảnh lịch sử cụ thể của nó, thì chắc chắn nó sẽ không gây được ấn tượng liên tưởng như nó mong đợi [đây là bức tranh tố cáo tội ác ném bom huỷ diệt của phátxít Đức và Italia xuống thị trấn Guernica y Luno của Tay Ban Nha năm 1937 trong cuộc nội chiến của nước này].
Trong khi đó những người đại diện cho chủ nghĩa hình thức Nga tuyên bố: “Đối tượng nghiên cứu của khoa nghiên cứu văn học không phải là văn học mà là tính văn học, tức là cái làm cho một tác phẩm cụ thể trở thành một tác phẩm văn học” [R.Jakobson]. Và cái tính văn học đó, theo họ, chính là hình thức, trong đó ngôn ngữ đóng vai trò chủ chốt. Một nhà hình thức chủ nghĩa khác nữa của nước Nga là Viktor Shklovskij thì cho rằng, nghiên cứu hình thức của tác phẩm văn học chính là nghiên cứu cái thủ pháp “lạ hoá” của tác phẩm [nói theo cách dịch của một số nhà nghiên cứu của nước ta đối với từ dùng của Shklovskij trong tiếng Nga” “ostrannenie” ; còn từ này được khu vực nói tiếng Anh dịch là “defamiliarization”? ], đó là thủ pháp làm cho sự vật trở nên khác lạ, làm như thể sự vật mới xuất hiện lần đầu.
Vậy theo Shklovskij thì nhà văn sử dụng thủ pháp “lạ hoá” để làm gì? Chính là để khơi dậy cảm xúc mới lạ của người đọc, không để cho họ bị chi phối bởi các thói quen và định kiến vô thức có sẵn về đối tượng nhận thức. Bởi vì, theo lời Shklovskij, “Thói quen đang xâm nhập vào công việc, vào quần áo, vào đồ đạc, vào vợ con chúng ta, và vào cả nỗi sợ hãi chiến tranh. Nếu toàn bộ cuộc sống phức tạp của nhiều người cứ diễn ra một cách vô thức, thì những cuộc sống đó sẽ tồn tại như thể chúng chưa bao giờ tồn tại. Và nghệ thuật tồn tại để chúng ta có thể làm phục hồi lại được cảm giác về cuộc sống; nó tồn tại để cho chúng ta cảm nhận được sự vật, để làm cho hòn đá trở nên đúng là đá. Mục đích của nghệ thuật là đem lại cảm giác về các sự vật như chúng được cảm nhận chứ không phải như chúng được biết đến. Thủ pháp của nghệ thuật là làm cho sự vật trở nên “khác lạ”, làm cho các hình thức trở nên khó khăn, làm gia tăng mức độ khó khăn và độ dài của sự cảm nhận, bởi vì quá trình cảm nhận là một mục đích thẩm mỹ tự thân và nó cần phải được kéo dài. Nghệ thuật là một cách trải nghiệm sự sáng tạo nghệ thuật đối với một đối tượng: đối tượng không phải là cái quan trọng…”.
Sau đó Shklovskij đã phân tích cái thủ pháp “lạ hoá” của đại văn hào Nga Lev Tolstoi. Chẳng hạn ông đã phân tích cái cách Tolstoi “lạ hoá” ý tưởng đánh đòn trong bài tiểu luận Thật đáng xấu hổ! như sau: “ lột truồng những kẻ vi phạm pháp luật, quật ngã họ xuống đất, lấy roi đánh vào chân họ,” và “quất roi vào đôi mông trần của họ.” Sau đó nhà văn Tolstoi nhận xét: “Tại sao lại phải dùng đến cái cách thức gây đau đớn một cách ngu ngốc như vậy – tại sao lại không dùng cách khác như lấy kim châm vào vai hay vào bất cứ một bộ phận nào khác trên cơ thể, tại sao không dùng bàn kẹp mà kẹp chân tay hay đại loại như thế?” Và Shklovskij cho rằng, Tolstol đã dùng cái thủ pháp “lạ hoá” mô tả hành vi đánh đòn để khích động lương tâm của con người về “sự ô nhục” mà người nông dân Nga phải chịu đựng. Để đạt mục đích này, theo Shklovskij, Tolstoi đã thay thế cách thức đánh đòn “quen thuộc” bằng một cách thức “khác lạ”. Và ông cho rằng “Tolstol thường xuyên sử dụng cái thủ pháp “lạ hoá” này trong tất cả các tác phẩm của mình, từ truyện ngắn đến bộ tiểu thuyết đồ sộ Chiến tranh và hoà bình.
Sau khi phân tích Tolstoi, Shklovskij cho rằng “thủ pháp lạ hoá có mặt hầu như ở bất cứ nơi nào tồn tại hình thức nghệ thuật… Một hình tượng không phải là một vật tham chiếu thường xuyên cho những điều phức tạp dễ thay đổi của cuộc sống được bộc lộ thông qua nó, mục đích của nó không phải là khiến chúng ta nhận thức được ý nghĩa, mà là tạo ra một sự nhận thức đặc thù đối với đối tượng – tức là nó tạo ra một nhãn quan về đối tượng thay vì làm một phương tiện để hiểu biết nó…” Tiếp đó, Shklovskij còn dẫn ra cả những kết cấu kiểu lạ hoá trong tập truyện ngắn Mười ngày của Boccaccio từ đầu thời Phục Hưng. Như vậy, trong quan niệm của Shklovskij, đã là nghệ thuật thì phải lạ hoá. Lạ hoá chính là cái làm nên hình thức nghệ thuật.
Điều nói trên cũng có nghĩa là lạ hoá không phải là một thủ pháp cách tân của một nhà văn này so với một nhà văn khác, mà đó là lạ hoá của nghệ thuật so với chính cuộc sống thực. Tức lạ hoá theo Shklovskii là đặc trưng hình thức đương nhiên của nghệ thuật, nó có mặt ở bất cứ nhà văn nghệ sĩ nào và ở bất cứ giai đoạn lịch sử nào. Nó có nhiệm vụ làm cho sự vật vốn quen thuộc ở ngoài đời trở nên mới lạ trước sự cảm nhận của người đọc [chứ lạ hoá không phải như ở Việt Nam người ta đang quan niệm là việc áp dụng những thủ pháp nghịch dị, nghịch lý, kỳ ảo, phi lý, quái dị… trong văn học nghệ thuật. Bởi vì nếu nói thế thì lạ hoá chỉ xuất hiện ở những nhà văn có xu hướng tìm kiếm những hiện tượng xa lạ để làm mới nghệ thuật]. Vẫn theo Shklovskij, nghiên cứu văn học nghệ thuật, theo chủ nghĩa hình thức là chỉ nghiên cứu hình thức; và nghiên cứu hình thức nghệ thuật tức là chỉ nghiên cứu thủ pháp lạ hoá không hơn không kém; ngược lại, nghiên cứu thủ pháp lạ hoá cũng chính là nghiên cứu hình thức nghệ thuật của tác phẩm. Có nghĩa: nghệ thuật được quy giản thành thủ pháp lạ hoá, chứ lạ hoá không phải là một trong những thủ pháp của nghệ thuật. Đó chính là phương châm hình thức chủ nghĩa của Shklovskij. Chính vì thế mà ông đặt đầu đề cho công trình lý luận quan trọng của mình là Nghệ thuật như là thủ pháp. Như thế thì lạ hoá không phải là cái gì mới mẻ, cách tân, hiện đại như các cuốn sách lý luận và các nhà nghiên cứu ở nước ta ngày nay thường quan niệm. Và như thế, việc phân tích cái thủ pháp được gọi là “lạ hoá” sẽ không nói lên được giá trị thẩm mỹ mới mẻ của tác phẩm, lại càng không nói lên được giá trị độc đáo và cách tân của một nhà văn.
Có thể nói, quan niệm của Shklovskij không đem lại được điều gì mới cho nghiên cứu hình thức nghệ thuật. Cái mà ông gọi là lạ hoá của nghệ thuật so với cuộc sống ngoài đời là chuyện đương nhiên, bởi lẽ, như chính ông khẳng định: nghệ thuật không bao giờ là bản sao của cuộc sống thực. Ông muốn đưa ra một lý thuyết mới cho một chân lý nghệ thuật cũ. Nhưng trên thực tế ông đã không chứng minh được lý thuyết của mình. Với tinh thần đó, những ví dụ ông đưa ra đều không có tính thuyết phục. Chẳng hạn như khi ông phân tích thủ pháp thể hiện sự ô nhục trong bài tiểu luận Thật đáng xấu hổ! như đã nói ở trên, thì theo chúng tôi, đó là cách làm rất thông thường của các nhà văn. Bởi lẽ, để mô tả sự nhục mạ, thì việc nhà văn không mô tả sự đánh đòn theo cách phổ thông là việc không có gì lạ. Rồi đến đoạn trích mô tả cảnh diễn ca kịch trên sân khấu truyền thống trong tác phẩm Chiến tranh và hoà bình của Tolstoi mà Shklovski cho là có sử dụng kỹ thuật lạ hoá, chúng tôi cũng chẳng thấy có gì khác thường để có thể gọi là lạ hoá.
Như vậy, cách hiểu về lạ hoá ở nước ta hiện nay rất cần phải được xem lại. Thứ nhất, cần trả lại nghĩa cho nghệ thuật đổi mới của kịch tự sự Brecht là “hiệu ứng dãn cách”. Thứ hai, cần hiểu khái niệm “lạ hoá” của chủ nghĩa hình thức Nga chỉ là một tên gọi cụ thể cho chủ trương nghiên cứu hình thức của tác phẩm. Nếu chúng ta không tìm hiểu cặn kẽ một lý thuyết mà chỉ nghe qua sự giới thiệu của một nguồn trung gian, thì sẽ dẫn đến ngộ nhận và tuỳ tiện trong lý luận và ứng dụng.
Tuy nhiên, nói đến chủ nghĩa hình thức chúng ta cũng phải công nhận rằng nó có một động cơ xuất phát đúng đắn là nó yêu cầu phải nghiên cứu đối tượng thẩm mỹ một cách khách quan. Hai giáo sư triết học K.E.Gilbert [Hoa Kỳ] và H.Kuhn [Đức] cho rằng việc chủ nghĩa hình thức quan tâm đến cái thành phần có thể đo lường được của đối tượng thẩm mỹ là một việc đáng biểu dương. Và theo tôi, nói chung, bản thân việc quan tâm đến hình thức không phải là một sai lầm, nhất là khi còn có người quá đề cao nội dung. Trước đây, một nhà mỹ học người Hungari tên là L.Nyiro đã phê bình rằng: “Ở nước ta một thời gian dài đã thịnh hành một quan niệm văn học chủ yếu dựa vào nội dung của tác phẩm văn học. Những vấn đề của hình thức, của các giá trị thẩm mỹ đã bị đẩy xuống hàng thứ yếu.”
Thế nhưng trong số những người theo chủ nghĩa hình thức lại có một xu hướng cực đoan khá phổ biến là coi nhẹ nội dung, loại bỏ tình cảm và tư tưởng của kinh nghiệm thẩm mỹ của tác giả. Họ không quan tâm đến việc nhà văn mô tả cái gì, mà chỉ chú trọng tìm hiểu việc nhà văn mô tả hiện thực như thế nào [cách làm nói trên của Shklovskii là một ví dụ]. Họ cho rằng hiện thực trong văn học cũng giống như mọi hiện thực khác trong sử học, trong triết học hay trong các ngành khoa học xã hội khác, còn hình thức mới là cái làm cho chúng khác nhau. Vì thế, theo họ, hình thức mới là quan trọng và đáng nói. Xu hướng này đã không quan tâm đến ý nghĩa nội dung của tác phẩm cũng như đến tính chất cảm tính như là những yếu tố thẩm mỹ, và vì thế mà nó đã bỏ qua cái quy tắc tối cao: một tác phẩm nghệ thuật là một sự thống nhất không thể chia cắt; tức là không thể tách rời hình thức khỏi nội dung của tác phẩm văn học – nghệ thuật. Và cũng chính vì thế mà chủ nghĩa hình thức trên thế giới vẫn không thoát ra khỏi phạm vi ảnh hưởng của chủ nghĩa duy tâm.
Theo quan điểm của chúng ta, khi tiếp thu chủ nghĩa hình thức của thế giới, chúng ta cần phải loại bỏ cái quan niệm phiến diện cực đoan duy hình thức để giữ lấy cái phương pháp và thao tác kỹ thuật của nó. Về việc này, chúng ta cũng phải khẳng định rằng cái phương pháp phân tích các yếu tố hình thức để phát hiện các chức năng của chúng là một việc làm cần thiết và hữu ích. Nhất là trên thực tế, có nhiều nhà hình thức chủ nghĩa không chỉ nghiên cứu hình thức một cách thuần tuý. Như vậy, để đạt hiệu quả, việc nghiên cứu hình thức cần phải được đặt trong một hệ thống chỉnh thể của tác phẩm. Đó chính là tinh thần khoa học – biện chứng của việc áp dụng phương pháp hình thức.
Ở Việt Nam, chủ nghĩa hình thức của phương Tây nhìn chung không có ảnh hưởng gì nhiều. Có thể nói chúng ta không có các nhà hình thức chủ nghĩa, nhưng phương pháp hình thức thì không phải là không được áp dụng. Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu nước ta đã ít nhiều biết kết hợp nó với các phương pháp khác để phát huy hiệu quả, đồng thời hạn chế những khiếm khuyết của nó. Năm 1963, ở miền Nam, khi phản đối phương pháp xã hội học – lịch sử của ông Nguyễn Bách Khoa [bút hiệu của Trương Tửu], ông Nguyễn Văn Trung chủ trương nghiên cứu – phê bình văn học phải tập trung vào tác phẩm, và theo ông, tập trung vào tác phẩm có nghĩa là bám sát bút pháp. Là người vốn rất có ý thức về phương pháp nghiên cứu, ông đã từng dành một phần trong cuốn sách Luận lý học trước đó [1956] của ông để viết về phương pháp luận [sách đã dẫn của NVT], giờ đây ông lại viết cụ thể về phương pháp nghiên cứu văn học như sau: “…phê bình văn học phải bám sát vào tác phẩm, vào bút pháp và tìm hiểu con người, cuộc đời, nghệ thuật, mọi sự từ bút pháp qua bút pháp.” “Vậy đi vào tác phẩm văn chương là phải bám sát vào bút pháp, vì tất cả ý nghĩa, tư tưởng, con người tác giả ta muốn tìm hiểu đều ở trong bút pháp. Nhưng bút pháp là gì? Là một cách sử dụng ngôn ngữ, nói rõ hơn là cách lựa chọn tiếng, xếp đặt câu, đoạn; cách chấm phẩy, cách xây dựng hình ảnh, ẩn ngữ, cách cấu tạo vần điệu,…? Sau đó ông đã so sánh bút pháp của Hồ Xuân Hương với bút pháp của Bà Huyện Thanh Quan để cho thấy đặc điểm thơ của từng người. Trước khi phân tích bút pháp thơ của hai nữ sĩ, ông Nguyễn Văn Trung đã phê phán ông Hoa Bằng là chỉ biết bình tán thơ của hai người mà không giải thích được cái hay trong thơ của họ. Rồi ông phân tích thơ của hai nữ sĩ, đặc biệt là so sánh hai bài thơ sau:
Bài Qua đèo Ngang của Bà Huyện Thanh Quan:
Bước đến đèo Ngang bóng xế tà,
Cỏ cây chen đá lá chen hoa.
Lom khom dưới núi tiều bài chú,
Lác đác bên sông chợ mấy nhà.
Nhớ nước đau lòng con quốc quốc,
Thương nhà mỏi miệng cái gia gia.
Dừng chân đứng lại; trời, non nước,
Một mảnh tình riêng ta với ta.
Với bài Qua đèo Ba Dội của Hồ Xuân Hương:
Một đèo, một đèo, lại một đèo!
Khen ai khéo tạo cảnh cheo leo.
Xem thêm: Cuộc Cách Mạng Tiếng Anh Là Gì, Cách Mạng Trong Tiếng Tiếng Anh
Đất đồ mái giải xanh um cỏ,
Đá chởm gan gà mốc tếch rêu.
Lắt lẻo cành thông cơn gió thốc,
Đầm đìa lá liễu giọt sương gieo.
Hiền nhân quân tử ai mà chẳng,
Mỏi gối, chôn chân, cũng phải trèo.
Rồi ông Nguyễn Văn Trung phê bình:
“Tôi nhận thấy trong tất cả thơ của hai người đều theo sự lựa chọn trên. Thơ Hồ Xuân Hương dùng hình dung từ. Thơ Thanh Quan không dùng.
Sự lựa chọn đó có ý nghĩa gì không? Thưa rằng có, và rất quan trọng vì nó bao hàm một thái độ trước cuộc đời, là ý nghĩa của sự lựa chọn trên.
Dùng hình dung từ nghĩa là chú ý tới sự vật, và tin vào cái vẻ bề ngoài của nó để nhìn ngắm, lĩnh hội. Với Xuân Hương, cái vẻ bề ngoài đó còn phải đặc sắc, phong phú, mãnh liệt nữa. Nó chứng tỏ một tấm lòng tha thiết, bám riết vào cuộc đời để hưởng thụ, dù gian lao đau khổ…
Bút pháp tả cảnh bằng hình dung từ chống lại thái độ bị đát về cuộc đời. Ngược lại, trong thơ Thanh Quan, không hề thấy hình dung từ…
Bà không chú ý tới cái vẻ bề ngoài của sự vật, nên không tả nó, và không chú ý vì không thèm buồn nhìn ngắm, không thích thú gì mà nhìn, không muốn hưởng thụ cuộc đời, vì cuộc đời chẳng có cái gì được đáng hưởng thụ… Cái đang dằn vặt lòng Bà là một nỗi niềm, một tâm tình, một thắc mắc, một suy tư…
Thơ Xuân Hương… là thơ lạc quan trước cuộc đời. Trái lại thơ Thanh Quan là thơ bị đát.”
Đây là một phương pháp nghiên cứu hình thức kết hợp với phương pháp ký hiệu học. Đúng như Nguyễn Văn Trung đã nói: phân tích sự vật thì dễ, ai cũng có thể phân tích được, nhưng lý giải sự vật mới khó. Phân tích chỉ để khen chê mà không giải thích tại sao thì chưa phải là phê bình. Về điều này Nguyễn Văn Trung đã phê phán: “Nếu phê bình chỉ là quả quyết khen chê văn điêu luyện, hay hình ảnh sáo, rối trích văn dẫn chứng, mà không phân tích thế nào là điêu luyện, là sáo và nhất là tại sao tác giả lại lựa chọn những chữ, những hình ảnh đó , thì quả là quá dễ dàng do đó không cần phê bình văn học vì người đọc nào cũng có thể cảm thấy và quả quyết như thế. ”Về cái lối phê bình mà ông Nguyễn Văn Trung phê phán ở đây, tôi có thể gọi là lối “phê bình tụng ca”, và có thể nói phương pháp “phê bình bút pháp” của Nguyễn Văn Trung cũng chính là nghiên cứu – phê bình thi pháp mà sau này các nhà nghiên cứu ở miền Bắc sẽ phát triển.
Tuy nhiên ở đây tôi vẫn phải có nhận xét rằng sự lý giải của Nguyễn Văn Trung cũng chưa phải là hoàn hảo. Chẳng hạn, nếu nói thơ Xuân Hương lạc quan thì có vẻ khiên cưỡng. Thơ Hồ Xuân Hương không bi quan nhưng cũng chẳng lạc quan, đúng hơn đó là một kiểu thơ trào lộng, pha chút châm biếm. Rõ ràng, tụng ca thì dễ nhưng nó không đem lại điều gì, còn giải thích là một công việc hữu ích và rất quan trọng nhưng lại vô cùng khó khăn. Một dữ kiện có thể dẫn đến nhiều cách lý giải khác nhau. Kết quả khoa học của nó phụ thuộc vào quan điểm và tầm bao quát toàn diện vấn đề của nhà nghiên cứu. Ở đây, có lẽ Nguyễn Văn Trung đã tuyệt đối hoá một khía cạnh của hình thức nghệ thuật [đó là “bút pháp”], cho nên đã không thấy hết được mọi khía cạnh của vấn đề, vì thế dẫn đến kết luận vội vàng và phiến diện.
Trong khi đó ở miền Bắc nước ta, trong mấy chục năm qua, nhiều công trình nghiên cứu hình thức của tác phẩm văn học cũng đã xuất hiện. Ví dụ như công trình Thơ ca Việt Nam [Hình thức và thể loại] của Bùi Văn Nguyên và Hà Minh Đức [Nxb. KHXH, Hà Nội, 1968]; Tìm hiểu phong cách Nguyễn Du trong Truyện Kiều của Phan Ngọc [Nxb. KHXH, Hà Nội, 1985; Nxb. Thanh niên tái bản năm 2001]; và một loạt các công trình hiên cứu về thi pháp. Cuốn sách của Phan Ngọc có lẽ là một ví dụ nổi bật về việc áp dụng phương pháp hình thức để nghiên cứu vần luật của Truyện Kiều [tất nhiên Phan Ngọc còn sử dụng nhiều phương pháp khác nữa như phương pháp tâm lý chẳng hạn].
Về sau, những công trình áp dụng phần nào phương pháp hình thức chủ yếu là những công trình nghiên cứu về thi pháp [có thể được gọi là những công trình thi pháp học]. Trong tinh thần này chúng ta phải kể tới một cuốn sách chuyên luận đầu tiên ứng dụng thi pháp học ở nước ta thời hiện đại, đó là công trình Thi pháp thơ Tố Hữu của GS Trần Đình Sử, viết xong năm 1985, xuất bản lần đầu năm 1987 tại Nhà xuất bản Tác phẩm mới của Hội Nhà văn Việt Nam [sau đó đã được tái bản nhiều lần].
Ở đây, như tôi đã nói, có sự giống nhau về quan điểm giữa Trần Đình Sử và Nguyễn Văn Trung về nghiên cứu hình thức. Trong khi Nguyễn Văn Trung phê phán lối phê bình chỉ biết khen chê mà không giải thích, và khẳng định phê bình là phải giải thích “tại sao tác giả lựa chọn những chữ, những hình ảnh”, thì Trần Đình Sử cũng không đồng tình với lối phê bình chỉ biết giới hạn ở “phạm vi thưởng thức, bình phẩm”, và ông cũng chủ trương phải “phân tích cái lý” của hình thức nghệ thuật “mang tính quan niệm”. Chính vì vậy mà tôi đã nói phương pháp hay xu hướng phê bình bút pháp của Nguyên Văn Trung cũng có thể được gọi là phương pháp phê bình thi pháp [hay thi pháp học].
Và trong nội dung cuốn sách của mình, Trần Đình Sử đã đề cập đến những vấn đề cụ thể của thi pháp thơ Tố Hữu như sau: Chương I: Đỉnh cao thơ trữ tình chính trị Việt Nam, kiểu nhà thơ, thể tài; Chương II: Quan niệm nghệ thuật về con người; Chương III: Không gian nghệ thuật; Chương IV: Thời gian nghệ thuật; Chương V: Chất thơ và phương thức thể hiện. Trong khi triển khai những vấn đề này, ông đã phân tích các hình tượng nghệ thuật trong thơ Tố Hữu; giải thích các quy luật phát triển của các hình tượng đó; giải thích các quan niệm nghệ thuật dẫn dắt sự phát triển đó; so sánh từng giai đoạn để cho thấy diễn biến của hình tượng con người, của không gian và thời gian nghệ thuật trong thơ Tố Hữu, từ đó rút ra các nguyên tắc thể hiện đời sống của tác giả; cũng như ông phân tích các phương thức thể hiện nghệ thuật của Tố Hữu để người đọc thấy rõ chất thơ trữ tình chính trị cùng những nỗ lực cách tân trong tác phẩm của nhà thơ.
Từ đó, công trình của GS Trần Đình Sử đã trở thành khuôn mẫu cho một loạt các cuốn sách nghiên cứu về thi pháp như: thi pháp Truyện Kiều, thi pháp văn học trung đại Việt Nam, thi pháp thơ Xuân Diệu, thi pháp thơ Huy Cận, thi pháp thơ Chế Lan Viên, thi pháp truyện ngắn trào phúng Nguyễn Công Hoan,… làm thành một khuynh hướng nghiên cứu thi pháp trong khoa nghiên cứu văn học của Việt Nam. Có nhiều cuốn sách có kết cấu tương tự như cuốn sách của Trần Đình Sử. Ví dụ như cuốn sách Thơ Xuân Diệu trước Cách mạng tháng Tám – 1945 của Lý Hoài Thu [Nxb. Giáo dục, H., xuất bản lần đầu năm 1997] cũng được kết cấu theo trình tự như sau: Chương I: Bản sắc “cái tôi” trữ tình của Xuân Diệu qua Thơ thơ và Gửi hương cho gió; Chương II: Thời gian nghệ thuật và không gian nghệ thuật của Thơ thơ và Gửi hương cho gió; Chương III: Phương thức biểu hiện. Một cuốn sách khác là cuốn Thi pháp thơ Huy Cận của Trần Khánh Thành [Nxb. Văn học, H., 2002] cũng đi theo một trình tự kết cấu tương tự: Chương 1: Cái tôi trữ tình với nhiều đối cực; Chương 2: Quan niệm nghệ thuật; Chương 3: Thời gian và không gian nghệ thuật; Chương 4: Phương thức thể hiện. Rồi đến cuốn sách Thi pháp Truyện Kiều của Trần Đình Sử [Nxb. Giáo dục, H., 2002], cũng có các chương như: Cái nhìn nghệ thuật về con người; Không gian nghệ thuật của Truyện Kiều; Thời gian nghệ thuật của Truyện Kiều… Cuốn sách Thế giới nghệ thuật thơ Chế Lan Viên của Hồ Thế Hà [Nxb. Văn học, Hà Nội, 2004] cũng đi theo mô hình kết cấu do Trần Đình Sử đề ra: Chương 1: Quan niệm về nghệ thuật của Chế Lan Viên; Chương 2: Tính triết lý trong thơ Chế Lan Viên; Chương 3: Không gian nghệ thuật, thời gian nghệ thuật; Chương 4: Phương thức biểu hiện. Có thể thấy, cái công thức thi pháp học do GS Trần Đình Sử đưa ra đã trở thành một công thức rất tiện lợi cho nhiều người.
Trong khi đó lại có một quan niệm coi “thi pháp” là “nghệ thuật thơ ca”, là “quy tắc sáng tác thơ”, và theo quan niệm này, “thi pháp học” chính là việc nghiên cứu nghệ thuật thơ ca. Chẳng hạn trong cuốn sách Từ ký hiệu học đến thi pháp học [1992], GS Hoàng Trinh đã quan niệm rằng thi pháp có bốn yếu tố quy tắc:
1. Quan niệm về thơ.
2. Sử dụng chất liệu ngôn ngữ để tạo ra ý thơ [đây chính là “ngôn ngữ thơ” của nhà thơ].
3. Vận dụng kết cấu không gian – thời gian trong thơ.
4. Vận dụng những quy tắc âm vận nhất định trong thơ [bao gồm nhịp, vận diệu và âm].
Sau đó GS Hoàng Trinh đã sử dụng phương pháp ký hiệu học để nghiên cứu thi pháp thơ. Như vậy, thi pháp học đã khẳng định được chỗ đứng ở Việt Nam và, ngoài xu hướng nghiên cứu thi pháp của riêng thơ, nó đã đặt ra được những quy tắc để làm thành một trong những xu hướng nghiên cứu chính đối với một đối tượng là hình thức nghệ thuật của tác phẩm văn học nói chung.
Tuy nhiên, xét trên bình diện thế giới, cái xu hướng nghiên cứu thi pháp giống như cách làm của Trần Đình Sử không phải là xu hướng duy nhất. Chẳng hạn, từ thời cổ đại, khi viết Nghệ thuật thơ ca , Aristote đã không bàn về không gian và thời gian nghệ thuật. Đến thời hiện đại, mô hình nghiên cứu thi pháp Dostoievski của nhà nghiên cứu M. Bakhtin [Nga] chỉ tập trung vào một số vấn đề như: – vấn đề đa thanh của tiểu thuyết; – lập trường của tác giả đối với nhân vật; – ý tưởng của tác giả; – đặc điểm về thể loại, về bố cục và về chủ đề; – ngôn từ trong sáng tác của nhà văn [Những vấn đề thi pháp của Dostoevski, xuất bản lần đầu năm 1929]. Cũng giống như Aristote, Bakhtin không quan tâm đến không gian và thời gian nghệ thuật.
Nhưng, cho dù tuân theo mô hình nào thì nghiên cứu thị pháp vẫn là một xu hướng nghiên cứu hình thức. Vì thế, tạm thời chúng tôi vẫn coi xu hướng nghiên cứu thi pháp [hay thi pháp học] là một trong những phương pháp nghiên cứu hình thức và vẫn xếp nó vào mục Phương pháp hình thức này. Ưu điểm cơ bản của các phương pháp hình thức là chúng có sức hấp dẫn bằng những khám phá hình tượng nghệ thuật của tác phẩm văn học. Chúng kích thích óc tưởng tượng của nhà phê bình cũng như của người đọc và tác động trở lại óc tưởng tượng của người sáng tác. Chỉ có điều chúng ta vẫn cần phải lưu ý một lần nữa là: Cho dù hình thức của tác phẩm có tỏ ra quan trọng đến đâu, thì nội dung của nó cũng có một tầm quan trong không kém. Phương pháp hình thức chỉ giúp ta đi sâu vào một phương diện của tác phẩm, chứ tuyệt nhiên không bao quát được toàn bộ chỉnh thể của tác phẩm. Do đó, nghiên cứu thi pháp nói riêng hay phương pháp hình thức nói chung vẫn chỉ là những phương pháp cục bộ đối với việc tiếp cận một tác phẩm hay một hiện tượng văn học.