Chúng ta thường nghe nói, con người “quý ở chữ tâm”, “hơn nhau ở chữ tâm” hay “sống phải có tâm”, “lương tâm”. Một tiếng nói thầm kín bên trong bảo cho chúng ta biết cái gì đúng và cái gì sai? Nó dựa trên lý trí hay trực giác, hay nó đơn thuần chỉ là sự phản chiếu những gì cha ông chúng ta và những thẩm quyền khác đã dạy bảo chúng ta? Vậy Lương tâm là gì, và nó có ý nghĩa như thế nào?
1. Lương tâm là gì?
– Lương tâm là năng lực mang tính tự giác của con người tự giám sát bản thân. Tự đề ra cho mình nghĩa vụ đạo đức phải hoàn thành, tự đánh giá hành vi của mình. Nói rộng ra, là ý thức chủ quan của cá nhân về nghĩa vụ và trách nhiệm của mình đối với xã hội. Nó được coi như là nghĩa vụ và trách nhiệm đối với bản thân.
– Là một phần của tính cách giúp bạn xác định đúng và sai. Là kết quả của quá trình sống chứ không phải bẩm sinh. Nó luôn đi với con người trong suốt quá trình hành động.
- Lương tâm của bạn giống như la bàn. Nó hướng dẫn bạn đi đúng đường và tránh được vấn đề.
- Giống như cái gương. Nó phản ánh tình trạng đạo đức và cho biết con người bề trong của bạn.
- Giống như người bạn tốt. Nó có thể cho bạn lời khuyên tốt và giúp bạn được thành công nếu bạn chịu lắng nghe.
- Giống như quan tòa. Nó sẽ kết án khi bạn làm điều sai.
2. Tại sao phải sống có lương tâm?
– Người có lương tâm được xã hội đánh giá cao vì:
2.1. Ý nghĩa:
- Là ngọn nguồn bên trong của hạnh phúc. Lương tâm trong sạch làm cho ta ý thức được nhân phẩm của mình. Cảm thấy sự khoan khoái của tâm hồn còn sự vô lương tâm là nguồn của sự bất hạnh. Là điều kiện của hạnh phúc vừa theo chiều khẳng định vừa theo chiều phủ định.
- Với chức năng tự đánh giá nên nó là một động lực thúc đẩy chủ thể làm điều thiện. Làm tròn nghĩa vụ của mình, dũng cảm tự thú sai lầm, kiên quyết sửa chữa sai lầm. Là động cơ của mọi điều thiện.
- Giúp con người biết làm điều thiện, tránh xa điều ác, biết cảm thông, chia sẻ hơn là thù ghét, đố kị. Biết nhường nhịn hơn là ganh đua, biết phân biệt lẽ đúng – sai, phải – trái. Mong muốn được làm điều tốt đẹp cho người khác.
- Giúp con người tu dưỡng đạo đức, sống chân thiện và lan tỏa những giá trị tốt đẹp ra cộng đồng.
2.2. Biểu hiện của lương tâm là gì?
- Người có lương tâm sẽ tự tin vào bản thân hơn và phát huy được tính tích cực trong hành vi của mình góp phần phát triển xã hội.
- Họ biết điều chỉnh hành vi cho phù hợp với các chuẩn mực của xã hội, biết ăn năn, sửa chữa lỗi lầm của mình. Biết sống vì người khác, luôn giúp đỡ những người xung quanh khi họ gặp khó khăn mà không cần điều kiện.
- Họ trong sáng, tốt đẹp luôn biết sống vì người khác. Biết trân trọn mọi thứ ở xung quanh mình. Bởi thế, họ luôn được người khác tôn trọng và yêu quý. Nhất định sẽ có được tình yêu cuộc sống và cảm nhận được hạnh phúc.
3. Cách rèn luyện lương tâm
– Lương tâm tồn tại ở hai trạng thái: thanh thản và cắn rứt. Nhưng dù ở trạng thái nào nó cũng có ý nghĩa tích cực đối với cá nhân. Để trở thành người như thế, phải thường xuyên rèn luyện tư tưởng, đạo đức tiến bộ. Thực hiện đầy đủ các nghĩa vụ đạo đức đối với gia đình, xã hội và đất nước.
Những cách giúp rèn luyện:
– Là năng lực tự đánh giá và điều chỉnh hành vi đạo đức của bản thân trong mối quan hệ với người khác và xã hội. Để trở thành người có lương tâm thì ta cần có:
- Thường xuyên rèn luyện tư tưởng, đạo đức theo quan niệm tiến bộ và tự giác thực hiện các hành vi đạo đức hàng ngày. Biến ý thức đạo đức thành thói quen đạo đức.
- Thực hiện đầy đủ các nghĩa vụ đạo đức đối với xã hội.
- Bồi dưỡng những tình cảm trong sáng, đẹp đẽ trong quan hệ giữa người với người. Hướng nhận thức đến sự cao thượng, không chỉ biết yêu thương con người mà còn biết sống vì người khác.
- Thực hiện đầy đủ nghĩa vụ đạo đức của bản thân một cách tự nguyện, phấn đấu trở thành người công dân tốt , người có ích cho xã hội.
Để lương tâm được chuẩn mục, nhận định đúng sai, thiện ác. Chúng ta cần cung cấp cho họ một hệ thống đạo lý và những tiêu chuẩn hành động luân lý. Dựa trên những cơ sở đó, lương tâm sẽ đưa ra phán đoán về các giá trị luân lý mà họ sẽ thực hiện. Lương tâm là kết quả của quá trình sống chứ không phải bẩm sinh. Lương tâm luôn đi với con người trong suốt quá trình hành động. Làm người, có thể đánh mất tất cả nhưng không bao giờ được để mất lương tâm.
Xem thêm: 8+ ý nghĩa của chữ nhẫn. Thời khắc nào cần nhẫn nhịn để đạt được thành công?
Xem thêm: Hạnh phúc là gì? 5 bí quyết để luôn cảm thấy hạnh phúc
1. Khởi động:
* Mục tiêu:
- Giúp HS hiểu được nghĩa vụ là gì, lương tâm là gì, phân biệt nghĩa vụ đạo đức với nghĩa vụ pháp luật .
- Rèn luyện năng lực nhận biết, năng lực so sánh cho HS.
* Cách tiến hành:
- GV sử dụng phương pháp thuyết trình:
Hàng ngày, giữa biết bao mối quan hệ xã hội và những áp lực , đua chen của cuộc sống, để tự hoàn thiện và phát triển, mỗi chúng ta không ngừng phải đối diện và đấu tranh với chính mình. Hành trình để tự hoàn thiện, để vươn tới hạnh phúc của mỗi người không thể thiếu vắng sự ý thức về bổn phận, trách nhiệm đốivới bản thân,gia đình và xã hội, sự day dứt hay nhắc nhở của lương tâm trước, trong và sau mỗi suy nghĩ,thái độ, hành vi; việc bảo vệ, trau dồi phẩm giá,danh dự, lòng tự trọng…Những nội dung này sẽ được đề cập và làm rõ trong bài học tiếp theo :bài 11- Một số phạm trù cơ bản của đạo đức học.
GV hướng dẫn HS đọc và trao đổi ví dụ 1trong sách giáo khoa trang 68.
2. Hoạt động hình thành kiến thức
Hoạt động 1: Thảo luận lớp tìm hiểu khái niệm nghĩa vụ là gì?
- GV:HS đọc và phân tích hoạt động nuôi con của cha mẹ và hoạt động nuôi con của sói mẹ
- GVKL: Cha mẹ có trách nhiệm yêu thương, chăm sóc, nuôi dưỡng và giáo dục con cái. Khi đất nước bị xâm lăng, mọi người có trách nhiệm chiến đấu, lên đường nhập ngũ bảo vệ Tổ quốc.
→ Đó là nghĩa vụ.
- GV: Tại sao nghĩa vụ lại là đặc trưng riêng có chỉ có ở con người ?
- Nghĩa vụ là đặc trưng riêng chỉ có ở con người[ vì chỉ ở con mới có tư duy, ý thức, ngôn ngữ], trong khi đó con vật chỉ quan hệ với nhau trên cơ sở bản năng.
- GV đặt vấn đề: Trong thực tế, nhu cầu và lợi ích của cá nhân không phải lúc nào cũng phù hợp với nhu cầu và lợi ích của xã hội, thậm chí có khi còn mâu thuẫn:
Ví dụ: Phải chặt bỏ đi một cây lưu niệm của nhà mình để xây dựng cột điện, kéo dây về làng; phải dọn nhà đi nơi khác để thành phố mở rộng đường; Tổ quốc bị xâm lăng, trong khi đó bản thân phải nuôi mẹ già, con nhỏ, cầm súng lên đường hay ở nhà…
Khi đó, sự kết hợp hài hoà đòi hỏi [như phần nội dung]:
- GV: Khi lợi ích cá nhân và lợi ích của tập thể mâu thuẫn chúng ta cần phải làm gì ?
- GV: Xã hội phải có trách nhiệm gì đối với cá nhân ?
* Hoạt động 2: Sử dụng phương pháp vấn đáp, giải quyết vấn đề, lấy dẫn chứng về lương tâm trong thực tế đưa vào bài dạy. Tìm hiểu về phạm trù " lương tâm"
* Mục tiêu:
- Giúp HS hiểu thế nào là lương tâm? Làm thế nào để trở thành người có lương tâm?
- Rèn luyện năng lực tư duy, năng lực phê phán.
* Cách tiến hành:
GV cho học sinh đọc ví dụ trong sách giáo khoa trang 69 và trả lời câu hỏi.
- GV: Cảm giác hối hận của bà A còn được gọi là gì ? nó có tác động như thế nào đến bà A ?
- Đưa ra tình huống tham khảo: Biết bạn gái sợ thằn lằn, Nam bắt được con thằn lằn to, gói vào tờ giấy rồi bí mật đặt vào quyển tập của bạn vào đầu giờ ra chơi. Khi vào học, bạn gái lật tập ra, thấy gói giấy lạ vội lật ra xem, thấy thằn lằn và hoảng sợ ngã xuống sàn, tai nạn xảy ra. Trước hậu quả do hành vi nghịch ngợm của mình gây nên, Nam hối hận rất nhiều và tự hứa sẽ không làm như thế nữa.
→ Ta nói bạn Nam còn có lương tâm. Vậy lương tâm là gì?
- Nhận xét, chốt lại.
- Thực chất của lương tâm là tình cảm nghĩa vụ đạo đức. Có thể xem ý thức nghĩa vụ đạo đức là nền tảng, là cơ sở hình thành lương tâm của con người.
- Gọi học sinh cho ví dụ thêm về lương tâm.
- Nhận xét, lấy thêm ví dụ: Trên đường đi học về, An đã gặp một em bé bị lạc mẹ, đứng kêu khóc rất tội nghiệp. Em đã đưa em bé đến đồn công an gần nhất và nhờ các chú công an tìm giúp. Ta nói An có lương tâm.
- Lương tâm tồn tại ở mấy trạng thái?
- Trạng thái thanh thản của lương tâm có được khi nào? Cho ví dụ.
- Nhận xét, chốt lại.
- Cho ví dụ: Thấy nhà của anh A rất nghèo, con thì đang bị bệnh nặng, không đủ tiền để chữa trị, anh B liền cho anh A một số tiền và đi vận động nhân dân trong xóm ấp góp tiền để giúp đỡ gia đình anh A. Anh B cảm thấy rất vui vẻ vì mình đã làm một việc nhân đạo, có ích cho người khác.
- Trạng thái cắn rứt của lương tâm xảy ra khi nào? Cho ví dụ.
- Nhận xét, chốt lại:
- Cho ví dụ: Một sự kiện an ninh trật tự ở Long An [năm 2008], đứa em trai cãi nhau với anh ruột, trong lúc ẩu đả, đứa em đã vô ý dùng dao đâm anh ruột của mình rồi bỏ chạy. Khi hay tin anh chết vì nhác dao oan nghiệt của mình, giọt nước mắt của đứa em trai đã tuôn dài trên má vì hối hận.
Ví dụ 2: Bạn A vô lễ với thầy [cô] nhưng đã biết hối hận, xin lỗi.
- Lương tâm dù tồn tại ở trạng thái nào cũng có ý nghĩa tích cực đối với cá nhân. Trạng thái thanh thản của lương tâm giúp con người tự tin hơn vào bản thân và phát huy được tính tích cực trong hành vi của mình. Trạng thái cắn rứt lương tâm giúp cá nhân điều chỉnh hành vi của mình cho phù hợp với yêu cầu của xã hội. Một cá nhân thường làm điều ác nhưng lại không biết ăn năn, hối hận hay xấu hổ [là người vô liêm sỉ], không cắn rứt lương tâm thì bị coi là kẻ vô lương tâm, vô đạo đức. Ví dụ những kẻ chuyên cướp của giết người, buôn bán ma tuý, buôn người… đáng bị lên án.
- GV cho học sinh đọc phần b sau đó cả lớp cùng trao đổi và thảo luận ?
-GV: Theo em là một học sinh trung học cần phải làm gì để có lương tâm trong sáng ?
- Ví dụ: Tấm áo tặng bạn, góp tiền cứu trợ đồng bào bị lũ lụt, giúp bạn vượt khó, giúp đỡ mọi người, tham gia chiến dịch mùa hè xanh…
- Ví dụ: nghĩa vụ học tập, tu dưỡng đạo đức của người học sinh, rèn luyện sức khỏe, tôn trọng, chấp hành pháp luật, tham gia các hoạt động xây dựng xã hội, làm việc giúp gia đình…
- Ví dụ: Bồi dưỡng những tình cảm trong sáng, đẹp đẽ, cao thượng trong các mối quan hệ tình cảm như: tình cảm gia đình, tình bạn, tình đồng chí, tình yêu đôi lứa, tình làng nghĩa xóm, tình yêu.
1. Nghĩa vụ
a. Nghĩa vụ là gì ?
- Khái niệm nghĩa vụ : Là trách nhiệm của cá nhân đối với yêu cầu, lợi ích chung của cộng đồng, của xã hội
+ Cá nhân phải biết đặt nhu cầu lợi ích xã hội lên trên. Đồng thời hi sinh lợi ích cá nhân vì lợi ích chung.
+ Xã hội phải có trách nhiệm đảm bảo nhu cầu lợi ích chính đáng đối với cá nhân.
b. Nghĩa vụ của người thanh niên Việt Nam hiện nay. [Đọc thêm].
- Nghĩa vụ học sinh
+ Rèn luyện đạo đức
+ Học tập
+ Giúp đỡ bố mẹ
2. Lương tâm.
a. Lương tâm là gì ?
- Lương tâm là năng lực tự đánh giá và điều chỉnh hành vi đạo đức của bản thân trong mối quan hệ với người khác và xã hội.
- Lương tâm tồn tại ở hai trạng thái.
+ Trạng thái thanh thản của lương tâm: khi con người luôn thực hiện những hành vi đạo đức, biết nhận ra và sửa chữa sai lầm của bản thân.
+ Trạng thái cắn rứt lương tâm: khi cá nhân có các hành vi sai lầm, vi phạm các chuẩn mực đạo đức và cảm thấy ăn năn, hối hận.
b. Làm thế nào để trở thành người có lương tâm.
Muốn giữ cho lương tâm được trong sáng, cần phải:
- Thường xuyên rèn luyện tư tưởng đạo đức theo quan điểm tiến bộ, cách mạng và tự giác thực hiện các hành vi đạo đức hàng ngày để biến ý thức đạo đức thành thói quen đạo đức.
- Tự nguyện thực hiện đầy đủ các nghĩa vụ của bản thân.
- Bồi dưỡng tình cảm trong sáng, đẹp đẽ, cao thượng trong quan hệ giữa người với người.
- Đối với học sinh
+ Tự giác thực hiện nghĩa vụ học sinh
+ Có ý thức đạo đức, kỉ luật
+ Có lối sống lành mạnh
+ Biết quan tâm giúp đỡ người khác.