Ô ăn quan đã có ở Việt Nam từ rất lâu đời, có thể nó được lấy cảm hứng từ những cánh đồng lúa nước ở nơi đây. Những câu truyện lưu truyền về Mạc Hiển Tích [chưa rõ năm sinh, năm mất], đỗ Trạng nguyên năm 1086 nói rằng ông đã có một tác phẩm bàn về các phép tính trong trò chơi Ô ăn quan và đề cập đến số ẩn [số âm] của ô trống xuất hiện trong khi chơi[1]. Ô ăn quan đã từng phổ biến ở khắp ba miền Bắc, Trung, Nam của Việt nam nhưng những năm gần đây chỉ còn được rất ít trẻ em chơi. Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam có trưng bày, giới thiệu và hướng dẫn trò chơi này.
Theo các nhà nghiên cứu, ô ăn quan thuộc họ trò chơi mancala, tiếng Ả Rập là manqala hoặc minqala [khi phát âm, trọng âm rơi vào âm tiết đầu ở Syria và âm tiết thứ hai ở Ai Cập] có nguồn gốc từ động từ naqala có nghĩa là di chuyển. Bàn chơi mancala đã hiện diện ở Ai Cập từ thời kỳ Đế chế [khoảng 1580 – 1150 TCN]. Tuy nhiên còn một khoảng trống giữa lần xuất hiện này với sự tồn tại của mancala ở Ceylon [Srilanka] những năm đầu Công nguyên và ở Ả Rập trước thời Muhammad. Tuy nhiên có những dấu hiệu để nhận định rằng một số dạng mancala lan truyền từ phía Nam Ả Rập hoặc vùng cực Nam của biển Đỏ qua eo biển Bab El Mandeb sang bờ đối diện thuộc châu Phi rồi từ đó xâm nhập lục địa này. Trong những giai đoạn sau, các tín đồ Hồi giáo đã phổ biến mancala sang những miền đất khác cùng với sự mở rộng của tôn giáo và văn hoá.
Bàn chơi: bàn chơi Ô ăn quan kẻ trên một mặt bằng tương đối phẳng có kích thước linh hoạt miễn là có thể chia ra đủ số ô cần thiết để chứa quân đồng thời không quá lớn để thuận tiện cho việc di chuyển quân, vì thế có thể được tạo ra trên nền đất, vỉa hè, trên miếng gỗ phẳng…. Bàn chơi được kẻ thành một hình chữ nhật rồi chia hình chữ nhật đó thành mười ô vuông, mỗi bên có năm ô đối xứng nhau. Ở hai cạnh ngắn hơn của hình chữ nhật, kẻ hai ô hình bán nguyệt hoặc hình vòng cung hướng ra phía ngoài.
Các ô hình vuông gọi là ô dân còn hai ô hình bán nguyệt hoặc vòng cung gọi là ô quan. Quân chơi: gồm hai loại quan và dân, được làm hoặc thu thập từ nhiều chất liệu có hình thể ổn định, kích thước vừa phải để người chơi có thể cầm, nắm nhiều quân bằng một bàn tay khi chơi và trọng lượng hợp lý để khỏi bị ảnh hưởng của gió. Quan có kích thước lớn hơn dân đáng kể cho dễ phân biệt với nhau. Quân chơi có thể là những viên sỏi, gạch, đá, hạt của một số loại quả… hoặc được sản xuất công nghiệp từ vật liệu cứng mà phổ biến là nhựa. Số lượng quan luôn là 2 còn dân có số lượng tùy theo luật chơi nhưng phổ biến nhất là 50.
Bố trí quân chơi: quan được đặt trong hai ô hình bán nguyệt hoặc cánh cung, mỗi ô một quân, dân được bố trí vào các ô vuông với số quân đều nhau, mỗi ô 5 dân. Trường hợp không muốn hoặc không thể tìm kiếm được quan phù hợp thì có thể thay quan bằng cách đặt số lượng dân quy đổi vào ô quan. Người chơi: thường gồm hai người chơi, mỗi người ngồi ở phía ngoài cạnh dài hơn của hình chữ nhật và những ô vuông bên nào thuộc quyền kiểm soát của người chơi ngồi bên đó. Mục tiêu cần đạt được để giành chiến thắng: người thắng cuộc trong trò chơi này là người mà khi cuộc chơi kết thúc có tổng số dân quy đổi nhiều hơn. Tùy theo luật chơi từng địa phương hoặc thỏa thuận giữa hai người chơi nhưng phổ biến là 1 quan được quy đổi bằng 10 dân hoặc 5 dân.
Di chuyển quân: từng người chơi khi đến lượt của mình sẽ di chuyển dân theo phương án để có thể ăn được càng nhiều dân và quan hơn đối phương càng tốt. Người thực hiện lượt đi đầu tiên thường được xác định bằng cách oẳn tù tì hay thỏa thuận. Khi đến lượt, người chơi sẽ dùng tất cả số quân trong một ô có quân bất kỳ do người đó chọn trong số 5 ô vuông thuộc quyền kiểm soát của mình để lần lượt rải vào các ô, mỗi ô 1 quân, bắt đầu từ ô gần nhất và có thể rải ngược hay xuôi chiều kim đồng hồ tùy ý. Khi rải hết quân cuối cùng, tùy tình huống mà người chơi sẽ phải xử lý tiếp như sau:
Nếu liền sau đó là một ô vuông có chứa quân thì tiếp tục dùng tất cả số quân đó để rải tiếp theo chiều đã chọn. Nếu liền sau đó là một ô trống [không phân biệt ô quan hay ô dân] rồi đến một ô có chứa quân thì người chơi sẽ được ăn tất cả số quân trong ô đó. Số quân bị ăn sẽ được loại ra khỏi bàn chơi để người chơi tính điểm khi kết thúc. Nếu liền sau ô có quân đã bị ăn lại là một ô trống rồi đến một ô có quân nữa thì người chơi có quyền ăn tiếp cả quân ở ô này …
Do đó trong cuộc chơi có thể có phương án rải quân làm cho người chơi ăn hết toàn bộ số quân trên bàn chơi chỉ trong một lượt đi của mình. Trường hợp liền sau ô đã bị ăn lại là một ô vuông chứa quân thì người chơi lại tiếp tục được dùng số quân đó để rải. Một ô có nhiều dân thường được trẻ em gọi là ô nhà giàu, rất nhiều dân thì gọi là giàu sụ. Người chơi có thể bằng kinh nghiệm hoặc tính toán phương án nhằm nuôi ô nhà giàu rồi mới ăn để được nhiều điểm và có cảm giác thích thú. Nếu liền sau đó là ô quan có chứa quân hoặc 2 ô trống trở lên thì người chơi bị mất lượt và quyền đi tiếp thuộc về đối phương.
Trường hợp đến lượt đi nhưng cả 5 ô vuông thuộc quyền kiểm soát của người chơi đều không có dân thì người đó sẽ phải dùng 5 dân đã ăn được của mình để đặt vào mỗi ô 1 dân để có thể thực hiện việc di chuyển quân. Nếu người chơi không đủ 5 dân thì phải vay của đối phương và trả lại khi tính điểm. Cuộc chơi sẽ kết thúc khi toàn bộ dân và quan ở hai ô quan đã bị ăn hết. Trường hợp hai ô quan đã bị ăn hết nhưng vẫn còn dân thì quân trong những hình vuông phía bên nào coi như thuộc về người chơi bên ấy; tình huống này được gọi là hết quan, tàn dân, thu quân, kéo về hay hết quan, tàn dân, thu quân, bán ruộng. Ô quan có ít dân [có số dân nhỏ hơn 5 phổ biến được coi là ít] gọi là quan non và để cuộc chơi không bị kết thúc sớm cho tăng phần thú vị, luật chơi có thể quy định không được ăn quan non, nếu rơi vào tình huống đó sẽ bị mất lượt.
Ô ăn quan thú vị, dễ chơi đã từng là trò chơi hàng ngày của trẻ em Việt Nam. Chỉ với một khoảng sân nho nhỏ và những viên sỏi, gạch, đá là các em nhỏ đã có thể vui chơi. Có thể thấy dấu ấn của Ô ăn quan trong đời sống và văn học, nghệ thuật: Thành ngữ: Một đập ăn quan – hàm ý chỉ những hành động đơn giản nhưng tức thì đạt kết quả to lớn. Trích bài thơ “Chơi Ô ăn quan” của Lữ Huy Nguyên:
Bên rìa hầm trú ẩn
Em chơi ô ăn quan
Sỏi màu đua nhau chạy
Trên vòng ô con con.
Sỏi nằm là giặc Mỹ
Sỏi tiến là quân mình
Đã hẹn cùng nhau thế…
Tán bàng nghiêng bóng xanh…
Trích bài thơ “Thời gian trắng” của Xuân Quỳnh:
Những ô ăn quan, que chuyền, bài hát
Những đầu trần, chân đất, tóc râu ngô
Quá khứ em đâu chỉ ngày xưa
Mà ngay cả hôm nay thành quá khứ…
Vốn là một trò chơi dân gian được biết đến tự bao nhiêu thế hệ qua, khá phổ biến với mọi người từ những thôn xóm đến những thành thị. Ô ăn quan dường như là một trò chơi mang đậm chất làng quê Việt Nam, mà chúng ta có thể dễ dàng thấy được. Hôm nay, hãy cùng Học Viện Board Game tìm hiểu cách thức chơi trò chơi dân gian thú vị này nhé!
1. Lịch sử hình thành và phát triển của trò chơi Ô Ăn Quan
Ô ăn quan là một trò chơi khá phổ biến tại Việt Nam, và dường như nằm gọn trong tiềm thức của chúng ta khi nhớ về tuổi thơ. Khi túm tụm những đứa trẻ “đi quân” bằng cách thả những viên đá, viên sỏi vào ô quan vẽ trên mặt đất. Ô ăn quan đã trải qua một hành trình bụi bặm để có thể chuyển mình từ một trò chơi cho trẻ em chân đất áo bùn thôn quê đến trò chơi dân gian đậm chất văn hoá , vừa là một trò chơi mang tính giải trí xen lẫn tính giáo dục cho trẻ trong thời kỳ hiên đại.
Tuy rằng Ô ăn quan xuất hiện khá lâu đời, nhưng kỳ thực nguồn gốc của nó lại nằm cách Việt Nam ta khá xa mà cụ thể là châu Phi. Tại châu Phi, ô ăn quan được “khai sinh” với cái tên Awale [nghĩa là túi hạt], tên Ô ăn quan cũng xuất phát từ phiên âm của từ này.
Cách chơi khá đơn giản, ô ăn quan không chỉ lan truyền đến Việt Nam mà còn đến các nước khác, từ đó trò chơi có nhiều biến thể và mang các màu sắc văn hoá khác nhau vô cùng thú vị. Nhưng, tựu trung lại trò chơi dân gian đơn giản này mang cùng một ý nghĩa là rằng giúp cho con người hiểu được sự quan trọng của hạt giống, mùa màng xa hơn nữa là phải quý trọng thời vụ và nông nghiệp.
2. Thiết lập trò chơi Ô Ăn Quan
Bàn chơi:
Bạn có thể kẻ bàn chơi hình chữ nhật rồi chia thành mười ô vuông, mỗi bên có 5 ô đối xứng nhau trên một mặt bằng tương đối phẳng, ở hai cạnh ngắn nhất kẻ hai ô hình bán nguyệt hoặc hình vòng cung hướng ra phía ngoài. Các ô hình vuông được gọi là ô dân, 2 ô vòng cung được gọi là ô quan.
Quân chơi:
Gồm hai loại quan và dân, các quân này bạn có thể sử dụng các viên sỏi, đá hoặc các loại hạt có kích thước ổn định, vừa phải để người chơi có thể thuận tiện cầm nắm nhiều quân trong tay. Đặc biệt quân quan phải có kích thước lớn hơn đáng kể so với quân dân để dễ dàng phân biệt với nhau. Số lượng quân dân có thể là tuỳ theo luật chơi nhưng phổ biến nhất là 50 quân dân, và số lượng quân quan luôn luôn là 2 cho mỗi đầu.
Bố trí quân chơi:
Quan được đặt trong hai ô hình bán nguyệt hoặc cánh cung, mỗi ô một quân. Dân được bố trí vào các ô vuông với số quân đều nhau, mỗi ô 5 dân.
Người chơi:
Thường có hai người chơi, mỗi người một phía cạnh dài hơn của chữ nhật và người chơi chỉ kiểm soát những ô bên phía của mình.
3. Điều kiện thắng
Người thắng cuộc trong trò chơi này là người có tổng số dân quy đổi nhiều hơn. Hoặc tuỳ theo luật của mỗi địa phương, cũng có thể tuỳ theo thoả thuận giữa hai người với nhau.
Luật chơi phổ biến thường là 1 quan sẽ được quy đổi bằng 10 hoặc 5 dân.
4. Cách chơi
Sau khi đã thiết lập xong bàn chơi và hiểu rõ điều kiện để thắng cuộc, Học Viện Board game sẽ cùng bạn tìm hiểu về các cách di chuyển và “ăn” quân trong trò chơi này.
Di chuyển quân: từng người chơi sẽ phải đợi đến lượt của mình để di chuyển quân dân theo hướng nào người chơi đã tính toán để ăn được càng nhiều quân dân và quan càng tốt.
Người thực hiện lượt đi đầu tiên thường được xác định bằng cách phố biến nhất là “oẳn tù xì” hay thoả thuận với nhau. Khi đến lượt, người chơi sẽ chọn 1 ô quân dân bên phần của mình và rải lần lượt vào các ô, mỗi ô 1 quân. Bắt đầu từ ô gần nhất, hướng tuỳ theo người chơi chọn. Sau đó tuỳ tình huống mà người chơi xử lý như sau:
- Nếu liền sau đó là một ô vuông có chứa quân dân khác thì người chơi sẽ tiếp tục dùng số quân dân đó rải tiếp [bất kể là bên phần mình hay phần của đối phương] theo hướng mà mình đã chọn, không được đổi hướng.
- Nếu liền sau đó là một ô trống [không phân biệt ô quan hay ô dân] rồi mới đến một ô có chứa quân thì người chơi sẽ ăn tất cả số quân có trong đó [bất kể là ô dân hay quan].
Số quân mà người chơi ăn được sẽ được loại ra khỏi bàn chơi để tính điểm khi kết thúc.
- Nếu liền sau ô có quân đã ăn có thêm một ô trống nữa rồi đến một ô có quân thì người chơi có quyền ăn tiếp cả quân ở ô này.
Chính vì thế, trong quá trình chơi người chơi có thể có rất nhiều phương án, hoặc rải quân làm cho người chơi ăn hết toàn số quân trên bàn chơi chỉ trong một lượt đi của mình, hoặc người chơi có thể bằng tính toán và kinh nghiệm của mình để nuôi ô nhà giàu rồi mới ăn để giành được nhiều điểm hơn.
- Nếu liền sau đó là ô quan có chứa quân hoặc 2 ô trống trở lên hoặc sau khi vừa ăn thì người chơi sẽ mất lượt và quyền đi tiếp thuộc về người chơi còn lại.
- Trường hợp nếu đến lượt đi nhưng cả năm ô vuông thuộc quyền kiểm soát của người chơi đều không có dân thì người đó sẽ phải dùng 5 dân đã ăn được của mình để đặt vào mỗi ô dân để có thể thực hiện việc di chuyển quân, Nếu người chơi không đủ 5 dân thì phải vay của đối phương và trả lại khi tính điểm.
Cứ tiếp tục như thế cho đến khi toàn bộ dân và quan đã bị ăn hết.
- Trường hợp hai ô quan đã bị ăn hết nhưng vẫn còn quân dân thì quân trong phần ô vuông của bên nào coi như thuộc về người chơi bên ấy, trường hợp này thường được gọi là hết quan, tàn dân, thu quân, kéo về hay hết quan, tàn dân, thu quân, bán ruộng.
Trong quá trình chơi người chơi có thể có rất nhiều phương án, hoặc rải quân làm cho người chơi ăn hết toàn số quân trên bàn chơi chỉ trong một lượt đi của mình, hoặc người chơi có thể bằng tính toán và kinh nghiệm của mình để nuôi ô nhà giàu rôồi mới ăn để giành được nhiều điểm hơn.
6. Các biến thể
Ô ăn quan là một trò chơi dân gian vốn có nguồn gốc từ Châu Phi, và với luật chơi khá đơn giản nên được du nhập vào nhiều quốc gia khác nhau, từ đó có nhiều biến thể dưới đủ mọi hình thức mang đậm bản sắc của mỗi quốc gia. Điển hình như tại châu Phi, trò chơi mang tên gọi Awale – từ ô ăn quan cũng phiên âm từ tên gọi này.
Ô ăn quan dường như đã trở thành một phần ký ức về tuổi thơ của những đứa trẻ bất kể lớn lên từ thành thị hay những thôn xóm. Học Viện Board game hi vọng bài viết đã cung cấp những hướng dẫn chi tiết về trò chơi dân gian thú vị này, cảm ơn bạn đã theo dõi bài viết.