I. Tiểu dẫn
- Tố Hữu [1920 - 2002] tên khai sinh là Nguyễn Kim Thành, quê ở làng Phù Lai, xã Quảng Thọ, huyện Quảng Điền, tỉnh Thừa Thiên Huế.
- Bài thơ Từ ấy nằm trong phần Máu lửa của tập thơ Từ ấy.
II. Văn bản [SGK]
1. Những hình ảnh chỉ lí tưởng và niềm say mê khi gặp lí tưởng.
- Bài thơ mở đầu bằng những câu thơ háo hức, say mê:
Từ ấy trong tôi bừng nắng hạ
Mặt trời chân lí chói qua tim.
Hai câu thơ kể lại một kỉ niệm quan trọng trong cuộc đời Tố Hữu, đó là khi nhà thơ được giác ngộ lí tưởng cộng sản và được kết nạp vào Đảng Cộng sản Đông Dương.
- Để thể hiện niềm vui, nhà thơ đã chọn dùng những từ ngữ gợi hình và gợi cảm: Bừng [nắng hạ], chói [qua tim], rất đậm [hương], rộn [tiếng chim].
+ Đây là những từ ngữ có khả năng tô đậm, nhấn mạnh cảm xúc, tình cảm của nhà thơ. Nó vừa đột ngột, mạnh mẽ vừa sôi nổi và sâu sắc.
+ Những từ nghữ thể hiện được trạng thái cảm xúc hưng phấn của nhân vật trữ tình. Khổ thơ như tiếng reo vui phấn chấn. Ánh sáng của cách mạng như "nắng hạ", như "mặt trời" soi đường cho nhân vật trữ tình.
- Ở hai câu thơ kế tiếp, bút pháp trữ tình lãng mạn cùng với những hình ảnh so sánh đã diễn tả nổi bật niềm vui sướng vô hạn của nhà thơ:
Hồn tôi là một vườn hoa lá
Rất đậm hương và rộn tiếng chim....
+ Hai câu thơ mở ra thế giới tràn đầy sức sống với hương sắc của các loài hoa, vẻ tươi xanh của cây lá, âm thanh rộn rã của tiếng chim ca hót.
+ Đối với vườn hoa lá, có gì quý hơn mặt trời? Đối với tâm hồn người thanh niên đang băn khoăn đi kiếm lẽ yêu đời, còn gì quý hơn khi có lí tưởng cao đẹp soi sáng, dẫn dắt?
+ Tố Hữu sung sướng đón nhận lí tưởng như cỏ cây hoa lá đón ánh sáng mặt trời và chính lí tưởng cộng sản đã làm cho tâm hồn con người tràn đầy sức sống và niềm yêu đời, làm cho cuộc sống của con người có ý nghĩa hơn.
2. Nhận thức mới về lẽ sống sau khi được lí tưởng soi rọi.
- Được ánh sáng của lí tưởng cách mạng soi rọi, nhà thơ có nhận thức mới về lẽ sống. Trong quan niệm về lẽ sống, giai cấp tư sản và tiểu tư sản thường đề cao "cái tôi" cá nhân chủ nghĩa.
+ Khi được giác ngộ, Tố Hữu khẳng định lẽ sống là sự gắn bó hài hòa giữa "cái tôi" cá nhân và "cái ta" chung.
+ Câu thơ "Tôi buộc lòng tôi với mọi người" thể hiện ý thức tự nguyện và quyết tâm của Tố Hữu muốn vượt qua những giới hạn của "cái tôi" cá nhân để sống chan hòa với muôn người.
+ Từ sự quyết tâm ấy, ý thơ trải rộng, gợi ra sự đồng cảm sâu xa:
Tôi buộc lòng tôi với mọi người
Để tình trang trải với trăm nơi.
+ Tình thương yêu con người của Tố Hữu không phải là tình thương chung chung mà là tình cảm hữu ái giai cấp:
Để hồn tôi với bao hồn khổ
Gần gũi nhau thêm mạnh khối đời.
- Trong mối liên hệ với mọi người, nhà thơ đặc biệt quan tâm đến quần chúng lao khổ. Từ khối đời chỉ khối người đông đảo cùng chung cảnh ngộ trong cuộc đời, cùng đoàn kết chặt chẽ với nhau hướng đến một mục đích chung.
Khi "cái tôi" đã chan hòa trong "cái ta", khi cá nhân đã hòa mình vào một tập thể cùng lí tưởng thì sức mạnh của mỗi người sẽ được nâng lên gấp bội.
3. Chuyển biến trong tình cảm của nhà thơ.
- Giác ngộ lí tưởng, nhà thơ có những chuyển biến sâu sắc trong tình cảm. Lí tưởng giúp nhà thơ có lẽ sống mới; vượt qua tình cảm ích kỉ, hẹp hòi của giai cấp tiểu tư sản; có tình hữu ái giai cấp với quần chúng lao khổ, tình thân yêu ruột thịt:
Tôi đã là con của vạn nhà
Là em của vạn kiếp phôi pha
Là anh của vạn đầu em nhỏ
Không áo cơm, cù bất cù bơ....
- Những điệp từ là cùng với các từ con, em, anh và số từ ước lệ vạn [số lượng đông đảo] nhấn mạnh, khẳng định tình cảm gia đình đầm ấm, thân thiết.
+ Nhà thơ cảm nhận sâu sắc bản thân là một thành viên của đại gia đình quần chúng lao khổ.
+ Những kiếp phôi pha [những người đau khổ, bất hạnh, những người lao động vất vả, thường xuyên dãi dầu mưa nắng để kiếm sống].
+ Những em nhỏ "không áo cơm cù bất cù bơ" [những em bé không nơi nương tựa phải lang thang vất vưởng, nay đây mai đó].
- Qua những lời thơ, người đọc có thể thấy lòng căm giận của nhà thơ trước những bất công, ngang trái của cuộc đời cũ.
- Bài thơ thể hiện sự nhận thức sâu sắc mối liên hệ giữa cá nhân với quần chúng lao khổ. Từ ấy không chỉ là tuyên ngôn cho tập Từ ấy mà còn là tuyên ngôn cho toàn bộ sáng tác của Tố Hữu.
4. Các biện pháp tu từ và nhịp điệu của bài thơ.
- Bài thơ là niềm vui sướng, say mê mãnh liệt của Tố Hữu trong buổi đầu gặp gỡ lí tưởng cách mạng. Sự vận động tâm trạng nhà thơ thể hiện qua những hình ảnh tươi sáng, bằng các biện pháp tu từ gợi cảm [tu từ ẩn dụ] và ngôn ngữ giàu nhạc điệu.
- Nhạc điệu của bài thơ được tạo ra từ thể thơ thất ngôn vốn mang âm điệu trang trọng. Cách ngắt nhịp trong bài thơ liên tục thay đổi qua các câu thơ.
Từ ấy/trong tôi/bừng nắng hạ...
Hồn tôi/là một vườn hoa lá/...
Gần gũi nhau/thêm mạnh khối đời...
Hệ thống vần cuối của các câu thơ rất phong phú, vang ngân, chủ yếu là các âm mở như hạ - lá; người - nơi - đời; nhà pha.