Đọc sách Tại sao phương Tây vượt trội

Với mong muốn có được câu trả lời của tác giả trong cuốn sách này, tôi đã đọc gần 1000 trang sách, dõi theo những Homo habilis lang thang ở các khu rừng Đông phi qua hàng triệu năm tiến hóa, đấu tranh sinh tồn, tranh đấu cùng nhau trở thành những những con người hiện đại của phương Đông và phương Tây, chứng kiến sự bứt phá ngoạn mục của Phương Tây và sự lý giải của tác giá về sự phát triển vượt trội của họ .

Tác giả Ian Morris là Phó trưởng khoa Nhân văn và Khoa học trường Stanford, Chủ tịch Khoa Kinh điển và Giám đốc Viện Lịch sử Khoa học Xã hội, người sáng lập Trung tâm Khảo cổ học Stanford, chỉ đạo cuộc khai quật của Stanford tại Monte Polizzo, Sicily , Ý – nên ông có điều kiện tiếp xúc với các nhà khoa học làm việc trên nhiều lĩnh vực, đa ngành, có kiến thức chuyên môn sâu rộng…

Để viết nên cuốn sách này tác giả đã sử dụng một lượng kiến thức khổng lồ từ nhân chủng học, địa lý, lịch sử, vật lý, khảo cổ học… Ian Morris dẫn dắt ta tìm hiểu ngọn nguồn, bắt đầu từ khởi thủy khai sinh ra loài người. Lúc đó Đông và Tây chưa được phân định. Các Homo habilis mới bắt đầu tiến hóa từ vượn lên, sinh sống trong các cánh rừng ở Đông Phi.

Với sự khó lường của khí hậu, xuất hiện thời đại Băng hà cuối cùng, các nhóm người đã hợp lại để băng qua châu Mỹ. Khi trái đất ấm lên, đã làm thay đổi địa lý và tạo nên những cách sống có tính chất vùng miền, đây chính là điểm xuất phát cho khái niệm phương Đông và phương Tây.

Cuốn phim về lịch sử loài người được tác giả dẫn dắt khéo léo thông qua sự phát triển của phương Tây và phương Đông. Một quá trình rượt đuổi không ngơi nghỉ. Bắt đầu là sự bứt phá của phương Tây rồi sự cân bằng hình thành – sự suy tàn và sụp đổ của phương Tây – phương Đông vượt lên rồi suy tàn – phương Tây bắt kịp vượt lên , thống lĩnh thế giới.

Có nhiều câu hỏi đặt ra cho sự phát triển vượt trội của phương Tây:

Họ gặp may?

Về Sinh học họ có một cấu trúc cơ thể dẻo dai, vượt trội, thích ứng với mọi sự thay đổi?

Có một cấu trúc xã hội tốt?

Hay vị trí địa lý, điều kiện khí hậu thích hợp hơn?

Ở giai đoạn đầu tiên Phương Tây có một nền nông nghiệp đi trước phương Đông hàng nghìn năm do vị trí địa lý. Những người phương Tây đầu tiên sống ở một khu vực có các loại cỏ có hạt, sau này được thuần hóa thành các loại ngũ cốc, đặc biệt có lúa mì, chỉ qua một thời gian ngắn đã trở thành loại hạt dùng để nuôi sống con người có thể nuôi trồng được. Động vật cũng phong phú, nhiều loài thú lớn đã được thuần hóa thành động vật nuôi. Cùng với khí hậu ấm áp đã khiến cho nông nghiệp phát triển.

Song dòng chảy lịch sử không bao giờ ngưng đọng, ngừng nghỉ mà giai đoạn này cuộn chảy dữ dội: Các quốc gia gây chiến lẫn nhau, tôn giáo hình thành và có những mâu thuẫn đối kháng với nhà cầm quyền… Khi phương Tây phát triển quá mức đã gây ra những thế lực làm nó suy yếu, tức là sự phát triển đã tạo ra những vấn đề lớn hơn chính nó, làm rung chuyển nền móng.

Lúc này, ở phương Đông, các vị vua sau thời gian gây hấn và chiến tranh liên miên, đến thời Hán Cao Tổ lên ngôi, hoàng đế nhà Hán đã biết cách thỏa hiêp dẫn đến sự thống nhất, hòa bình, Trung Hoa thành một thực thể duy nhất “Trung Quốc” (đất nước trung tâm). Cùng với sự phát hiện ra sắt, than đã thúc đẩy mạnh mẽ nền kinh tế. Và vị trí địa lý thích hợp, địa hình có nhiều sông làm cho giao thương của Trung Hoa đã phát triển cực thịnh, giúp hàng hóa lưu thông tạo nên một sự phát triển bứt phá.

Phương Đông đã chấm dứt sự phát triển ngoạn mục khi gặp một kẻ thù quá mạnh là Thành Cát Tư Hãn, với đội quân của mình ông đã tàn phá Trung hoa. Cùng thời gian đó đê sông Hoàng hà vỡ đã làm cho Trung Hoa thêm kiệt quệ…

Phương Tây chuẩn bị quay trở lại vị trí dẫn đầu với những guồng quay trong thời kỳ phục hưng : sự phát triển rực rỡ của hội họa, triết học, văn chương, âm nhạc. Cùng với các phát kiến địa lý, tìm ra châu Mỹ đã khiến phương tây cất cánh. Cuộc cách mạng công nghiệp với khởi phát “biến nhiệt năng thành động năng”, cải tiến máy móc đã giúp cho sự bứt phá của Phương Tây trở nên vững chắc, vượt xa phần còn lại của thế giới. Trong phần này chúng ta sẽ gặp khá nhiều nhân vật lịch sử: anh hùng, phản diện; thiên tài và những kẻ phá hoại… để góp phần làm rõ quan điểm của tác giả.

Lúc này có một câu hỏi rằng : nếu Trịnh Hòa được hoàng đế Trung Hoa cho tiếp tục cuộc hành trình trên biển và tìm ra châu Mỹ thì cục diện sau này sẽ ra sao?

Câu trả lời cuối cùng cho Tại sao phương Tây vượt trội? Chính là sự tương hỗ qua lại giữa các yếu tố : sinh học, vị trí địa lý, khí hậu … và một chút may mắn…

Đây là một cuốn sách nặng, theo cả nghĩa đen và nghĩa bóng. Điểm ưu của nó là chứa đựng một lượng thông tin đa ngành, cho độc giả thêm nhiều kiến thức về khảo cổ, lịch sử, địa lý, nhân chủng học, những con người làm thay đổi thế giới…

Tuy nhiên tác giả muốn tác phẩm được viết một cách uyên thâm, tổng quát 1 lượng thông tin khá lớn nên đôi lúc hơi dài dòng. Người dịch cũng chưa thật uyển chuyển khi chuyển ngữ, có nhiều từ nếu dịch mềm mại dễ hiểu 1 chút sẽ làm cho câu văn nhẹ nhàng, sáng nghĩa hơn…

Vẫn biết đây là một dòng sách khó dịch, kén người đọc nhưng mình vẫn mong muốn cuốn sách làm ra chỉn chu, dễ hiểu, để được nhiều bạn đọc đón nhận.

Điều sau rốt vẫn luôn khen Omega kỹ lưỡng trong khâu biên tập, sách cả ngàn trang mà hầu như không có lỗi chính tả, điều này thật đáng trân trọng.

– Huỳnh Thu Trang

“Nếu được làm lại từ đầu, anh có làm khác đi không?” Không. Đó là phỏng đoán. – Chuck Yeager

Lịch sử loài người cũng như vậy, đó là cả một chuỗi những giá như, những câu hỏi vì sao mà hậu thế muốn hỏi các bậc tiền nhân của mình, không cứ ở một phương nào trên thế giới. Dòng chảy thịnh suy, thăng trầm qua bao thế hệ cuốn theo nó những kiếp người, những thành quách, lâu đài, ẩn chứa trong nó những bước ngoặt, những cơ hội và hiểm nguy được phân phát công bằng cho tất cả.

Mở đầu cho cuốn bách khoa đồ sộ ngàn trang về lịch sử thế giới của mình, Ian Morris đặt ra câu hỏi: Tại sao phương Tây vượt trội cho đến ngày nay? Đây giống như một câu hỏi tu từ của ông, hay của chính giới học giả Tây phương, bởi trả lời được câu hỏi thứ nhất sẽ dẫn đến vấn đề quan trọng hơn, là câu hỏi thứ hai: Trong bao lâu nữa và theo những phương cách nào mà sự thống lĩnh này còn có thể tiếp diễn được, và liệu điều gì sẽ xảy ra tiếp theo? Khác với các học giả khác, phương thức biện giải Ian Morris chọn là sự nghiên cứu các mẫu hình phát triển xã hội. Theo ông, chính năng lực xã hội đã để mọi việc diễn ra – để định hình các môi trường quy luật tự nhiên, kinh tế, xã hội và tri thức cho cùng đích của chúng.

Ian Morris nhận định, phương Đông hay phương Tây đều cùng trải qua những giai đoạn phát triển xã hội trong vòng 15.000 năm theo cùng một trình tự. Vì vẫn những tộc người đó quần tụ mỗi nơi và đồng thời tạo ra cùng một thứ lịch sử. Nhưng suốt quá trình nghiên cứu, ông nhận thấy rằng họ không phát triển như nhau trong cùng thời điểm hay với cùng tốc độ. Do đó, sinh vật học và xã hội học giải thích những tương đồng mang tính toàn cầu trong khi địa lý học giải thích những khác biệt mang tính khu vực. Và trong ý nghĩa đó, chính địa lý đã giải thích lý do tại sao phương Tây vượt trội.

Ví dụ như 5.000 năm trước, việc Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha, Pháp và Anh muốn vươn khỏi châu Âu ra Đại Tây Dương là một điều bất tiện lớn về mặt địa lý, nghĩa là phải mất một chặng đường dài để đến vùng Mesopotamiai và Ai Cập. Tuy nhiên, cách đây 500 năm, phát triển xã hội gia tăng mạnh mẽ đến mức vị trí địa lý cũng thay đổi ý nghĩa của nó. Với những loại tàu mới có thể vượt các đại dương trước đây không thể băng qua được, việc vượt Đại Tây Dương đột nhiên biến thành một ưu thế lớn; chính những con tàu Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha, Pháp và Anh, chứ không phải Ai Cập hay Iraq, bắt đầu vượt biển đến châu Mỹ, Trung Hoa và Nhật Bản. Cũng chính người Tây Âu bắt đầu kết nối thế giới cùng với nền thương mại hàng hải, và phát triển xã hội Tây Âu đã trỗi dậy mạnh mẽ, vượt qua vùng lõi cũ ở phía Đông Địa Trung Hải. Sự cô lập về mặt địa lý, vốn dĩ từ lâu là cội nguồn của sự lạc hậu, do ngẫu nhiên hơn là đặt định, đã trở thành một lợi thế.

Hay trong chương 7, người đọc sẽ thấy Trung Hoa đã có những tiến bộ khoa học kỹ thuật đặc biệt nhanh chóng, nhưng những tiến bộ này bị chệch hướng khi sự phát triển sụp đổ. Câu hỏi đặt ra là tạo sao những nhà tri thức Trung Hoa lại không, như những người châu Âu, tạo ra các mô hình cơ học của tự nhiên để vén màn bí mật của nó khi sự phát triển xã hội chạm ngưỡng cứng vào thế kể XVIII? Câu trả lời là những trí thức đặt ra những câu hỏi mà phát triển xã hội thúc bách họ: Mỗi thời đại đều có tư tưởng mà nó cần đến.

Khi phát triển xã hội gia tăng, các vùng lõi cũng mở rộng, có khi thông qua sự di dân và có khi lại qua việc sao chép hay phát kiến độc lập ở những vùng lân cận. Những kỹ thuật đã vận hành tốt ở một vùng lõi cũ sẽ dần lan sang các xã hội mới và môi trường mới. Có một điều kỳ lạ là những tiến bộ lớn nhất trong phát triển xã hội thường xuất hiện ở những nơi mà các phương pháp du nhập hoặc sao chép từ một vùng lõi phát triển hơn lại không vận hành tốt. Đôi khi do sự tranh đấu để thích ứng với các phương pháp cũ ở môi trường mới buộc con người phải tạo ra những đột phá; cũng có khi bởi các yếu tố địa lý, ở một giai đoạn phát triển xã hội này thì không quan trọng nhưng lại quan trọng hơn nhiều ở một giai đoạn khác.

Ian Morris gọi mẫu hình này là “những thuận lợi của sự lạc hậu”. Có thể với Ian Morris, phát hiện này thật đặc biệt và kỳ lạ khiến ông tự đặt tên cho nó là nguyên lý Morris theo tên mình. Nhưng với triết học phương Đông, theo tôi điều này dường như được khái quát trong một học thuyết độc đáo, lâu đời, huyền bí và sâu sắc – Thuyết Âm Dương. Học thuyết cho rằng mọi vật tồn tại và phát triển được đều do hai khí Âm Dương vận động mà tạo thành. Đặc tính của Âm Dương luôn đối lập nhau, tuy mâu thuẫn nhưng lại có sự thống nhất, dựa vào nhau để tồn tại. Âm Dương luôn vận động, cái này yếu thì cái kia mạnh lên, chuyển hoá lẫn nhau. Khi Dương cực thịnh đã có mầm Âm phát triển và ngược lại, đây chính là đạo lý “vật cực tất phản”, sự vật phát triển đến cực điểm thì sẽ chuyển hóa theo hướng ngược lại. Như vậy, lịch sử có phải là một vòng tròn khép kín của sự thịnh suy liên tục, không hẳn như vậy, lịch sử có lẽ đúng hơn là một hình xoắn ốc, nơi mọi khó khăn lại trở thành động lực thúc đẩy cho một chu trình phát triển mới, ngày càng cao hơn.

Lịch sử thế giới cận hiện đại đã có những bước ngoặt lớn tạo nên sự thay đổi rõ nét trong sự song hành phát triển giữa hai phương Đông và Tây: đoàn tàu Columbus vô tình tìm ra châu Mỹ, cuộc cách mạng công nghiệp khởi đầu ở nước Anh… Nhưng chậm rãi và chắc chắn, sự cân bằng mới Đông – Tây đang dần được thiết lập theo đúng những gì nguyên lý Morris hay thuyết Âm Dương mô tả. Đầu thế kỷ XXI, chu trình phát triển vượt trội của phương Tây đang dần chững lại với nhiều bất ổn nội bộ sâu sắc, cùng với đó là sự phát triển thần kỳ của phương Đông trong vài thập kỷ gần đây. Đại diện cho văn minh phương Đông, Trung Quốc hiện nay là thực tế sinh động về sự vận dụng hợp lý các nguồn lực và nắm bắt hiệu quả các cơ hội xung quanh, câu chuyện thành công của họ không đến với những quốc gia dành phần lớn thời gian để đổ lỗi cho các thế lực bên ngoài (chủ nghĩa đế quốc Hoa Kỳ, chủ nghĩa thực dân châu Âu, Nhật Bản, giá cả hàng hóa…), hay xây dựng bức tường bảo hộ cực đoan hạn chế dòng chảy hàng hóa, đầu tư và ý tưởng thì luôn bị tụt hậu. Với nhiều học giả phương Tây, họ đang lo ngại về Trung Quốc, nơi đang có một sự trỗi dậy đáng kinh ngạc nhờ biết tận dụng những điểm mạnh trong chính sự lạc hậu của mình, liệu có dần trở thành một vùng lõi văn hoá mới trong một tương lai chắc không còn xa nữa?

“Sự biến đổi là do con người lười biếng, tham lam, sợ hãi tìm kiếm những phương cách dễ dàng hữu ích và an toàn hơn để thực hiện công việc. Và họ hiếm khi biết mình đang làm gì” – Định lý Morris

– Tùng Hoàng

9 lý do để đọc “Tại sao phương Tây vượt trội” và 2 lý do để không đọc quyển sách này.

***9 lý do để đọc quyển sách này:

1. Thay đổi góc nhìn: Phá bỏ tư duy hiển nhiên “phương Tây thì vượt trội” mà nhiều người trong chúng ta vẫn mặc định. Tác giả bóc tách quan điểm này bằng cách trả lời những câu hỏi như: Phương Tây và phương Đông được chia như thế nào, vì sao có sự phân chia này. Như thế nào là “vượt trội”, và từ khi nào.

2. Đưa ra viễn cảnh: Nếu phương Tây đang vượt trội thì đến chừng nào, và những kịch bản nào có thể xảy ra.

3. Chuyến du lịch về hàng triệu năm trước: Quay lại việc “tại sao phương Tây vượt trội”, ông tác giả dẫn chúng ta đi một vòng thực sự xa. Xa tới tận… thuỷ tổ của loài người hàng triệu năm về trước cho tới tận bây giờ, tuy tập trung nhiều nhất vào khoảng 15.000 năm gần đây. Tuy cách tiếp cận này có hơi dông dài, nhưng là cần thiết theo quan điểm của tác giả. Bởi theo ông, ông phải dùng kiến thức đa ngành từ xã hội học, sinh học, địa lý học, khảo cổ học, nhân học (và nhiều nữa) để phân tích vấn đề của quyển sách.

4. Bóc tách vấn đề: Cũng nhờ vậy, thay vì đưa ra cho chúng ta một kết luận ngắn gọn thì tác giả rất kiên nhẫn dùng đủ loại thông tin, bảng biểu để mổ xẻ từng nhận định như “phương Tây vượt trội về chủng tộc” hay “phương Tây vượt trội về địa lý”, hay “phương Tây về tư duy” v.v…

5. Kiến thức đồ sộ: Với một khối lượng kiến thức đồ sộ (và nhiều như gây ngộp), tác giả thể hiện lối viết tôn trọng dữ liệu, khả năng tổng hợp phân tích và thái độ khách quan hết sức có thể. Ông rất thận trọng khi đi đến một kết luận nào đó, và cũng muốn độc giả của mình dùng thái độ của một nghiên cứu sinh, đọc và phản biện thay vì răm rắp tin ngay vào những gì được đọc.

6. Hữu ích: Quyển sách bao hàm được nhiều vấn đề mà dù bạn quan tâm đến lịch sử, kinh tế, chính trị, địa chính trị v.v hay chỉ muốn giải trí (theo một cách trí tuệ xíu) thì đều có thể tìm thấy sự hữu ích.

7. Gắn kết: Nhìn lại từng chặn đường lịch sử Đông – Tây, khi phát triển lúc lụi tàn, tăng tốc với những phát minh, bị tàn phá bởi thảm hoạ tự nhiên và nhân hoạ… Để thấy rằng những vấn đề mà chúng ta đang đối diện – dù là người ở quốc gia nào, khu vực nào, cũng có sự liên kết chặt chẽ với nhau. Chúng ta – có những vấn đề chung.

8. Tăng khả năng buôn chuyện duyên dáng: Vô tình thôi, trong sách có những thông tin thú vị kiểu như “Vì sao người Neanderthal tuyệt chủng” hay “Tại sao lại có những bức vẽ bò tót trên trần nhà” hay “Ai là người sáng tạo ra sự sùng bái cá nhân”… Tưởng tượng đi, bạn chỉ cần “chém gió” vài chi tiết trong thiên sử loài người này là đủ để được bao chầu bia rồi 😀

9. Rèn “đức hạnh” đọc sách: Với một quyển sách gần 1000 trang như thế này, thiếu kiên nhẫn – không đọc được. Đọc không tập trung: quên ngay. Một ngày đọc, vài ngày bỏ: mãi mãi không hoàn thành. Thế nên lợi ích ngoài lề là: bạn nào đang muốn rèn kỹ năng đọc thì cứ tậu quyển sách này ha.

***2 lý do để chừa lại em nó:

1. Phi Thành Vật Nhiễu phiên bản sách (Chỉ tiếp người có thành ý): Như đã nói ở trên, cuốn sách đồ sộ và nặng ví thế này nhất quyết không phải để đọc “giải trí cho vui”. Nếu không muốn nặng não, không muốn mất nhiều thời gian thì tạm thời bạn đừng đọc.

2. Thiếu hóm hỉnh: Tuỳ phong cách của từng tác giả, có người nói chuyện phức tạp thành ra đơn giản, có người viết chuyện nghiêm túc nhưng đọc sao mà hài. Còn Ian Morris thì đáng tiếc, chưa được hài hước duyên dáng lắm (tuy cũng cố gắng ví von đùa giỡn). Vậy nên sách này không được “nấu dễ ăn” lắm (tuy cũng đáng ăn).

Một ghi chú nho nhỏ nữa: Những quyển sách mình muốn đọc/ đọc lại kèm với cuốn này:

• Súng, vi trùng và thép
• Sụp đổ – các xã hội đã thất bại hay thành công như thế nào
• Sự va chạm giữa các nền văn minh
• Văn minh phương Tây và phần còn lại của thế giới
• Sapiens & Home Deus
• Của cải của các dân tộc

– Trang Quỳnh Nguyễn