[Bqp.vn] - Triá»u đại nhà Nguyá»…n được bắt đầu từ khi Nguyá»…n Hoà ng được Trịnh Kiểm [anh rể] tâu vá»›i vua Lê Anh Tông cho và o trấn thủ đất Thuáºn Hóa. Quân Ä‘á»™i nhà Nguyá»…n được tÃnh từ khi lá»±c lượng vÅ© trang táºp Ä‘oà n phong kiến các chúa Nguyá»…n cát cứ ở phÃa nam cho đến khi nhà nÆ°á»›c phong kiến triá»u Nguyá»…n bị láºt đổ trong cách mạng tháng Tám năm 1945.
Quân Ä‘á»™i Nguyá»…n trải qua hai thá»i kỳ tổ chức và xây dá»±ng.
Thá»i kỳ thứ nhất [1558 - 1777]: Khi Nguyá»…n Hoà ng [chúa Tiên] mang quân Ä‘i trấn thủ Thuáºn Hóa và kết thúc lúc Nguyá»…n Phúc Thuần [Äịnh VÆ°Æ¡ng] bị tá» tráºn trÆ°á»›c quân Tây SÆ¡n do Nguyá»…n Huệ chỉ huy ở Long Xuyên.
Ban đầu, quân Ä‘á»™i Ä‘i theo Nguyá»…n Hoà ng và o Thuáºn Hóa có khoảng 3.000 ngÆ°á»i. Từ năm 1600, được xây dá»±ng theo hÆ°á»›ng quân Ä‘á»™i của má»™t nhà nÆ°á»›c phong kiến. Lá»±c lượng vÅ© trang nhà Nguyá»…n lúc nà y gồm có: bá»™ binh, thủy binh, pháo binh, tượng binh. Lá»±c lượng bá»™ binh và thủy binh là m lá»±c lượng bảo đảm cho cÆ¡ Ä‘á»™ng vá»›i má»™t Ä‘á»™i binh thuyá»n khoảng 200 thuyá»n chiến và nhiá»u thuyá»n váºn tải chở quân và lÆ°Æ¡ng thá»±c, lá»±c lượng chiến đấu chÃnh là bá»™ binh.
Quân số thÆ°á»ng trá»±c có khoảng 40 nghìn ngÆ°á»i, khi chiến sá»± xảy ra [trong ná»™i chiến Trịnh - Nguyá»…n] quân Ä‘á»™i Nguyá»…n lên tá»›i 100 nghìn ngÆ°á»i.
Hệ thống tổ chức Quân Ä‘á»™i Nguyá»…n gồm có: Dinh, cÆ¡, Ä‘á»™i, thuyá»n.
Trang bị, ngoà i vÅ© khà truyá»n thống nhÆ° quân Ä‘á»™i các thá»i trÆ°á»›c, quân Ä‘á»™i Nguyá»…n đã được trang bị má»™t số loại vÅ© khà má»›i nhÆ° há»a pháo, súng há»a mai, quả nổ ném [tạc đạn]… tá»± sản xuất dÆ°á»›i sá»± giúp đỡ của ngÆ°á»i Bồ Äà o Nha.
Quân Nguyễn đã 7 lần giao chiến lớn với quân của chúa Trịnh và phần lớn đã tan rã trước quân khởi nghĩa Tây Sơn trong những năm 1772 - 1777.
Thá»i kỳ thứ hai [1778 - 1945]: Sau khi bị quân Tây SÆ¡n đánh bại, những năm đầu quân Nguyá»…n chỉ còn lại má»™t bá»™ pháºn Ãt á»i ở đồng bằng Nam Bá»™, do Nguyá»…n Anh cầm đầu. Sau đó nhá» sá»± giúp đỡ của Bá Äa Lá»™c [má»™t cha cố đạo Thiên chúa giáo] và ngÆ°á»i Pháp, Nguyá»…n Ãnh tổ chức lại lá»±c lượng vÅ© trang của mình [trong đó có cả quân đánh thuê], chống lại nhà Tây SÆ¡n và già nh thắng lợi và o năm 1802.
Nguyá»…n Ãnh lên ngôi vua và lấy niên hiệu Gia Long, quân Ä‘á»™i Nguyá»…n được xây dá»±ng theo mô hình nhà nÆ°á»›c phong kiến trung Æ°Æ¡ng táºp quyá»n. Quân Ä‘á»™i nhà Nguyá»…n trong thá»i kỳ nà y trải qua hai giai Ä‘oạn khác nhau, ứng vá»›i hai thá»i kỳ của vÆ°Æ¡ng triá»u Nguyá»…n. Giai Ä‘oạn đầu là quân Ä‘á»™i của má»™t vÆ°Æ¡ng triá»u Ä‘á»™c láºp tá»± chủ, giai Ä‘oạn sau là quân Ä‘á»™i của má»™t quốc gia phong kiến bị mất quyá»n tá»± chủ, hoà n toà n lệ thuá»™c và o chủ nghÄ©a thá»±c dân Pháp đô há»™.
Giai Ä‘oạn 1 [1802 - 1883], Quân Ä‘á»™i nhà Nguyá»…n có cÆ¡ cấu tổ chức nhÆ° các triá»u đại trÆ°á»›c nó, gồm các lá»±c lượng bá»™ binh, thủy binh, tượng binh, kỵ binh, pháo binh. CÆ¡ cấu tổ chức và hệ thống chỉ huy khá hoà n chỉnh.
Quân Ä‘á»™i Nguyá»…n chia là m hai bá»™ pháºn chÃnh quy, má»™t bá»™ pháºn đóng ở kinh đô gá»i là Vệ binh, có nhiệm vụ chÃnh là bảo vệ Kinh thà nh Phú Xuân [Huế]. Hệ thống tổ chức và biên chế cÆ¡ bản gồm có:
- Doanh biên chế 5 vệ;
- Vệ biên chế 10 đội, đứng đầu vệ là Vệ úy;
- Äá»™i biên chế 5 tháºp, đứng đầu Ä‘á»™i là Suất Ä‘á»™i;
- Tháºp biên chế 10 ngÅ©, do Chánh Ä‘á»™i trưởng chỉ huy;
- NgÅ© gồm 5 ngÆ°á»i, do NgÅ© trưởng chi huy
Vệ binh quân Nguyá»…n có khoảng 40 nghìn ngÆ°á»i. Trong lá»±c lượng Vệ binh lại được chia là m 3 loại: Thân binh [háºu cáºn của vua và bảo vệ cấm thà nh], gồm 1 doanh và 4 vệ Ä‘á»™c láºp; Cấm binh là m nhiệm vụ quân cÆ¡ Ä‘á»™ng và bảo vệ Kinh thà nh gồm 6 doanh và má»™t số vệ, Ä‘á»™i Ä‘á»™c láºp nhÆ° những “binh chủng chuyên môn, kỹ thuáºtâ€: tượng binh, kỵ binh, thủy binh; Giản binh hay Tinh binh gồm má»™t số vệ và đội thuá»™c các phủ, huyện, nha…
Vệ binh thÆ°á»ng tuyển những ngÆ°á»i Äà ng Trong, đến năm 1885 thì lá»±c lượng nà y tan rã, chỉ còn lại má»™t số nhá» gá»i là Thân binh để hầu cáºn các vua của triá»u Nguyá»…n từ sau khi nhà Nguyá»…n hoà n toà n đầu hà ng quân Pháp xâm lược.
Cơ binh là lực lượng đóng giữ các tỉnh, lộ, trấn [một số tỉnh như Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh… cón có các vệ thuộc lực lượng Cấm binh do quan tỉnh trực tiếp chỉ huy song lệ thuộc và o các doanh ở kinh đô]. Cơ binh tổ chức theo hệ thống:
- Doanh đứng đầu là quân đỠđốc;
- Liên cơ đứng đầu là quan lãnh binh;
- Cơ [tương đương vệ] đứng đầu là chưởng cơ hay quản cơ;
- DÆ°á»›i cÆ¡ là các tổ chức Ä‘á»™i, tháºp, ngÅ©.
Äá»™i quân CÆ¡ binh của Quân Ä‘á»™i nhà Nguyá»…n thá»i kỳ đầu có quân số khoảng 150 nghìn ngÆ°á»i, đến cuối thá»i kỳ nà y [1880] quân số nà y giảm Ä‘i đáng kể, ở miá»n Bắc còn khoảng 60 nghìn ngÆ°á»i.
Ngoà i hai lá»±c lượng chÃnh là Vệ binh và CÆ¡ binh, quân Ä‘á»™i Nguyá»…n còn có lÃnh trạm và lÃnh lệ. Trong giai Ä‘oạn nà y, các lá»±c lượng nhÆ° thủy binh, tượng binh, pháo thủ binh được xây dá»±ng nhÆ° nÆ°á»›c binh chủng chiến đấu.
Thủy binh được chú trá»ng phát triển vá»›i trên 200 nghìn ngÆ°á»i và má»™t Ä‘á»™i thuyá»n binh lên tá»›i khoảng 800 chiếc không kể các thuyá»n là m nhiệm vụ váºn tải. Trong lá»±c lượng thuyer binh Nguyá»…n thá»i kỳ nà y đã có những chiếc thuyá»n được thiết kế theo kiểu chiến thuyá»n của châu Âu, trang bị má»—i thuyá»n 36 pháo. Có 200 pháo thuyá»n trang bị từ 16 - 22 pháo. 100 đại chiến thuyá»n vá»›i 50 - 70 mái chèo được trang bị pháo và cá»± thách pháo. Còn lại khoảng 500 chiến thuyá»n có khoảng 40 mái chèo và trang bị má»™t pháo loại súng thần công.
Thủy quân cÅ©ng được tổ chức thà nh các Ä‘Æ¡n vị gá»i là doanh nhÆ° bá»™ binh. Má»—i doanh được biên chế gồm má»™t số vệ [cÆ¡], dÆ°á»›i cÆ¡ là các Ä‘á»™i thuyá»n. Thuyá»n là đơn vị chiến đấu cÆ¡ sở. Tùy theo từng loại thuyá»n mà có số lượng quân khác nhau, trung bình má»—i thuyá»n chiến đấu có 50 - 60 ngÆ°á»i, Äứng đầu là lá»±c lượng thủy binh quân Ä‘á»™i Nguyá»…n thÆ°á»ng là Thủy sÆ° đô đốc.
Lá»±c lượng tượng binh ban đầu tổ chức thà nh 1 doanh gồm có 5 vệ vá»›i 50 thá»›t voi ở kinh đô và 7 cÆ¡ ở những tỉnh mà triá»u Nguyá»…n xét thấy quan trá»ng. Sau đó số lượng co hẹp lại chỉ còn 2 vệ ở kinh đô và má»™t và i cÆ¡ ở má»™t số tỉnh.
Lá»±c lượng pháo thủ binh cÅ©ng được tổ chức thà nh các doanh, dÆ°á»›i doanh, dÆ°á»›i doanh là vệ [cÆ¡], má»—i vệ gồm má»™t số Ä‘á»™i. Biên chế má»—i vệ pháo thủ binh gồm 500 quân và trang bị 10 súng thần công, 200 súng Ä‘iá»u sang; vá»›i các Ä‘Æ¡n vị Ä‘á»™i biên chế 50 quân và 1 súng thần công. Äối vá»›i các Ä‘á»™i, cÆ¡ pháo thủ binh thuá»™c lá»±c lượng cÆ¡ binh của các tỉnh trá»±c tiếp quản lý lệ thuá»™c doanh Thần cÆ¡ của triá»u đình vá» các mặt huấn luyện, trang bị vÅ© khÃ.
Vá» trang bị, quân Ä‘á»™i Nguyá»…n khá phát triển. Nhiá»u Ä‘Æ¡n vị được trang bị há»a khà nhÆ° ống phun lá»a, quả nổ, súng Ä‘iá»u sang [gồm thạch cÆ¡ Ä‘iá»u sang, thần cÆ¡ Ä‘iá»u sang, bắc cÆ¡ Ä‘iá»u sang], pháo [súng thần cÆ¡, thần công thiết bác].
Chế Ä‘á»™ tuyển binh được thá»±c hiện bằng cách gá»i Ä‘inh tráng. Thá»i hạn tại ngÅ© được xác định tùy theo sắc lÃnh và địa phÆ°Æ¡ng tuyển quân. Thá»i hạn phục vụ trong quân ngÅ© là 10 năm đối vá»›i đối vá»›i binh lÃnh được tuyển từ các tỉnh thuá»™c Nam Kỳ và từ Hà TÄ©nh trở ra Bắc, 15 năm ở các tỉnh từ Quảng Bình đến Khánh Hòa. Tuổi tối Ä‘a phục vụ trong quân Ä‘á»™i thÆ°á»ng trá»±c là 50 [quy định nà y có từ năm 1868]. Quan võ được tuyển chá»n từ các kỳ thi võ.
Binh lÃnh được cấp ruá»™ng ở quê và hưởng lÆ°Æ¡ng ăn và má»™t Ãt tiá»n.
DÆ°á»›i thá»i Minh Mạng đến Tá»± Äức, Quân Ä‘á»™i nhà Nguyá»…n có khoảng 120 nghìn ngÆ°á»i. Tuy nhiên sức chiến đấu của Quân Ä‘á»™i nhà Nguyá»…n yếu kém do trang bị lạc háºu so vá»›i quân Ä‘á»™i các nÆ°á»›c Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i, huấn luyện kém và triá»u đình Ãt quan tâm. Quân Ä‘á»™i Nguyá»…n trong giai Ä‘oạn nà y đã bị quân xâm lược Pháp đánh bại và để đất nÆ°á»›c rÆ¡i và o sá»± đô há»™ của thá»±c dân Pháp
Giai Ä‘oạn 2 [1884 - 1945], Việt Nam đã bị Pháp xâm lược hoà n toà n và chia ra là m ba xứ để cai trị vá»›i ba chế Ä‘á»™ khác nhau. Triá»u đình Nguyá»…n trở thà nh tay sai cho thá»±c dân Pháp. Quân Ä‘á»™i nhà Nguyá»…n lúc nà y vẫn tồn tại hai thà nh phần là Vệ binh và CÆ¡ binh. Trong lá»±c lượng Vệ binh chỉ còn có Thân binh vá»›i biên chế khoảng 2 nghìn quân trong 4 vệ và 1 Ä‘á»™i quân nhạc phục vụ các nghi lá»… của triá»u đình Nguyá»…n [khoảng 50 nhạc công]. Lá»±c lượng cÆ¡ binh chủ yếu là bá»™ binh chỉ còn lại ở các tỉnh Bắc Kỳ do quan đầu tỉnh của triá»u đình Huế trá»±c tiếp nắm nhÆ°ng dÆ°á»›i sá»± giám sát của viên công sứ Pháp. Lá»±c lượng CÆ¡ binh có khoảng 27 nghìn quân được chia thà nh 4 đạo đóng trên địa bà n các tỉnh xung quanh Hà Ná»™i và châu thổ sông Hồng.
Năm 1891, Toà n quyá»n Äông DÆ°Æ¡ng của Pháp ra nghị định thà nh láºp lá»±c lượng CÆ¡ binh do Pháp trá»±c tiếp tổ chức, trang bị và chỉ huy, lá»±c lượng nà y ban đầu có khoảng 4 nghìn quân, là m nhiệm vụ phục vụ quan lại ngÆ°á»i Việt Nam ở các tỉnh, huyện và canh gác công sở ở địa phÆ°Æ¡ng. Và vá»›i nghị định nà y của Toà n quyá»n Äông DÆ°Æ¡ng đã đặt dấu chấm hết cho Quân Ä‘á»™i nhà Nguyá»…n vá»›i tÆ° cách là lá»±c lượng vÅ© trang của nhà nÆ°á»›c phong kiến Ä‘á»™c láºp.
Cách mạng tháng Tám năm 1945, láºt đổ nhà nÆ°á»›c phong kiến cuối cùng ở Việt Nam cùng lá»±c lượng vÅ© trang của chúng.
Bách khoa tri thức Quốc phòng toà n dân